نشریه ایراس
سال یکم شماره 2 (زمستان 1385)

با تشکیل دولت صفویه و ترویج مذهب شیعی، در برابر عثمانیان، نوعی وحدت ملی ایجاد شد و قزلیاشان توانستند در برابر حکومت سنیان امپراتوری عثمانی مقاومت نشان دهند. اما در منطقه شرق مسائل مذهبی و قومی و حکومتی، شرایط بسیار ناگواری را موجب گردید و با تشکیل و توسعه حکومت های ملوک الطوایفی در خزاسان و ماوراء النهر، جدایی های ناخواسته ای را پدید آورد. مقاله پیش رو به تحولات این منطقه در آن زمان و نیز نقش و نفوذ دو قدرت استعماری انگلیس و روسیه در تحولات مناطق شرقی و شمالی ایران در دوره زمانی یاد شده می پردازد.

خوارزم یکی از مراکز تمدنی مهم در آسیای مرکزی است که از یک سابقه تاریخی چندهزارساله برخوردار است. این تمدن تحت تاثیر عوامل گوناگون اقلیمی، سیاسی و فرهنگی، بارها دستخوش دگرگونی هایی واقع شده است. اوگنج، عنوانی برای دو شهر واقع در ساحل غربی آمو دریاست که به طور دقیق تر با نام های اوگنج کهنه و اوگنج نو از یکدیگر بازشناخته می شوند. این مقاله به سیر دگرگونی هویت تارخی اورگنج در دو دوره پیش و پس از اسلام به ویژه تحت حکومت حاکمان سامانی، غزنوی، سلجوقی، تیموری و ازبکی می پردازد.

مقاله حاضر، به بررسی مفاهیم قرآنی و سیمای پیامبر اسلام (ص) در برخی از آثار نویسندگان برجسته ادبیات روسیه، درباره اسلام می پردازد و دلیل علاقه و روی آوردن این نویسندگان را به قرآن و پیامبر بررسی می کند. آشنایی با قرآن و سخنان پیامبر، مطالب ادبی رایج در قرن نوزده و در برخی موارد سفر به ممالک اسلامی، توجه نویسندگان روسی را به اسلام جلب کرد. نویسندگان روس بیشتر تحت تاثیر مضامین اخلاقی در قرآن و سخنان پیامبر بوده اند و از این رو در برخی از آثار و گفته های خود به این مضامین از دیدگاه اسلام نیز پرداخته اند.

جاده نظامی گرجستان از مهم ترین جاده های ارتباطی است که نقش بارزی در تاریخ منطقه قفقاز داشته است. این جاده نظامی در تنگ ترین نقطه خود که گذرگاه داریال (در آلان) است، معبر و گذرگاهی برای عبور اقوام و ملل گوناگون منطقه از کیمیری ها تا آلان ها بوده و جهانگشایان و فاتحان تاریخ ازآن گذر کرده اند. در همین جاده و از همین گذرگاه مشاهیر بزرگی از ملل مختلف گذر کرده اند و در آثار خود از آن یاد کرده اند. تولستوی، لرمانتف و پوشکین از مشاهیز علم و ادب روسیه در قرن نوزدهم و برخی دیگر از قرن بیستم نیز از این گذرگاه گذر کرده اند. این مقاله به سیر حوادث تاریخی که در این جاده اتفاق افتاده است، می پردازد.

اسراییل از بازیگران منطقه ای است که استراتژی درازمدت خود را بر نفوذ اقتصادی و سیاسی در منطقه خاورمیانه بزرگ شامل ترکیه، پاکستان، خلیج فارس، آسیای مرکزی و قفقاز قرار داده است. اگرچه این کشور با فروپاشی اتحاد جماهیر شوروی همانند بسیاری از کشورهای دنیا دچار شوک گردید ولی به زودی با مدیریت فرصت و تهدید تلاش نمود تا ضمن مقابله با تهدیداتی که ممکن است ظهور دولت های نوظهور و احتمال نزدیکی آنها به کشورهای عربی و اسلامی خاورمیانه برای این کشور ایجاد کند، از فرصتهای بوجود آمده برای کسب مشروعیت جهانی، جلب حمایت ایالات متحده و توسعه اقتصاد در حال رکود خود از طریق گسترش روابط تجاری با این کشورها استفاده نماید. با آنکه اسراییل در آغاز استراتژی خود را بر مهاجرت دادن یهودیان بومی این منطقه به آن کشور استوار ساخته بود ولی به تدریج دریافت که حضور این یهودیان و اعمال نفوذ در ساختار اداری و سیاسی جوامع مذکور منافعی بیش از مهاجرت این گروه برای اسراییل خواهد داشت. مقاله ی حاضر به دنبال بررسی فرایند تغییر استراتژی اسراییل در قبال یهویان بومی (در نمونه ی یهودیان بخارا) و نقش یهودیان این منطقه در استراتژی نفوذ این کشور در منطقه آسیای مرکزی می باشد.

بررسی جایگاه اسلام در روسیه مهمترین موضوعی است که مقاله پیش رو به آن می پردازد. به لحاظ تاریخی، ورود اسلام به این کشور از روندی همگن و یکدست پیروی ننموده است و به همین دلیل، جوامع مسلمان در مناطق مختلف روسیه به نحو چشمگیری از سطوح مختلف برخوردار بوده اند. از نظر نویسنده، همزمانی گسترش دو دین اسلام و مسیحیت در روسیه مرکزی طی قرون نهم و دهم میلادی سبب بروز تاثیرات ویژه ای بر زندگی سیاسی و شرایط اجتماعی مردم این منطقه شده است. این مقاله پس از بررسی گسترش اسلام در کرانه های ولگا و دامنه های اورال، وضعیت اسلام را در دوره اردوی زرین تحلیل می کند.

واژهای دخیل هر زبان که در نتیجه ارتباط فرهنگی و زبانی ملت ها صورت می گیرد از اهمیت ویژه ای برخوردار است. ملل مختلف و دولتها در برخورد با آن روش های گوناگونی را بکارگیر می کنند. نخستین مرحله یعنی شناخت اینگونه واژه ها با توجه به ارتباطات کنونی کشور ایران با کشورهای روس زبان جایگاه خاص خود را دارد. در تحقیق حاضر با تکیه بر فرهنگ یک جلدی عمید، واژه های روسی دخیل در زبان فارسی بررسی و ارائه شده اند. بر آن است که واژه های دخیل روسی در زبان فارسی را بررسی و آن مفهوم واژه که در زبان روسی از آن فهمیده می شود نخست ارائه، و سپس مفهوم و یا مفاهیم آن را در زبان فارسی امروز که بدان اشاره دارد، ذکر نماید و در نهایت مقایسه ای از آنها در پایان هر مدخل ارائه می گردد.

مقاله پیش رو به تحلیل و تبیین سیاست خارجی ایران در منطقه آسیای مرکزی و قفقاز بر اساس رویکرد گفتمانی می پردازد. نویسنده در ابتدا نحله های مختلف رویکرد گفتمانی از جمله سه گفتمان: ایدئولوژیک، ژئوپلتیک و فرهنگی تمدنی را مورد شناسایی و واکاوی قرار داده و سپس چنین استدلال می نماید که گفتمان ژئوپولیتیک برای تحلیل سیاست خارجی جمهوری اسلامی ایران در منطقه یاد شده از قدرت پاسخگویی بیشتری برخوردار بوده و دو گفتمان دیگر بر این سیاست خارجی تنها تاثیری حاشیه ای و ثانویه دارند.

در این نوشته سیر تحول نظریه پردازی در مورد سیاست خارجی از واقع گرایی و نو واقع گرایی تا نهاد گرایی و سپس رویکردهای تحلیل و گفتمانی مورد بررسی قرار گرفته است. قدرت ملی، ایده های مشترک بشری، نهادهای فراملی، عوامل داخلی در سطوح فردی، اجتماعی و دولتی، و گفتمان های سیاسی مسلط در یک جامعه از مهم ترین متغیرهایی هستند که در این نظریه ها برای فهم و درک رفتار خارجی دولت ها مورد تاکید قرار گرفته اند. سیر این تحول نشان می دهد که بر خلاف دیدگاه های کلی نگر و سخت افزارانه نخست، به تدریج مؤلفه ها محدودتر و نرم افزارانه تر شده و برای درک و فهم رفتار خارجی دولت ها، به سمت نوعی فهم بین الاذهانی کشیده شده اند؛ موضوعی که در دستور کار نظریه های سازه انگار (تکوین گرا) قرار گرفته و به کمال گراییده است.