فصلنامه علوم حدیث
سال پانزدهم شماره 1 (پیاپی 55، بهار 1389)

روایات تفسیری در مصادر حدیثی شیعه بیش از پانزده هزار حدیث اند. این روایات را از نظر سبک و گونه شناسی به ده گروه می توان تقسیم کرد که هر گروه، کارکرد ویژه ای دارد؛ از قبیل: ایضاح لفظی، ایضاح مفهومی، بیان مصداق، بیان لایه های معنایی، تعلیم تفسیر، بیان اختلاف قرائات و... در بخش نخست این مقاله، این اقسام دهگانه معرفی شده اند و برای هر کدام، نمونه هایی از روایات، ذکر شده است. دومین بخش این مقاله، بیان دیدگاه های سه گانه عالمان شیعه درباره حجیت احادیث تفسیری و ادله آن است. این دیدگاه ها عبارت اند از: حجیت روایات تفسیری، عدم حجیت روایات تفسیری و تفصیل قایل شدن میان روایات تفسیری حاوی حکم فقهی و غیر آن.

یکی از معیار های نقد متن حدیث (نقد داخلی) موافقت و مخالفت با قرآن است. این معیار که از رهنمودهای پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم و معصومان علیهم السلام به دست آمده است، به «اخبار عرض» شهرت یافته است. مضمون این احادیث، این است که حدیثی را که موافق با قرآن است، بپذیرید و حدیثی را که مخالف قرآن است، دور اندازید. این احادیث به دو صورت: مطلق (بدون فرض تعارض) و در ضمن اخبار ترجیح آمده است. در مورد مفهوم و معنای موافقت و مخالفت در هر دو قسم از این روایات، اقوال مختلفی از سوی اصولیان مطرح شده است. این مقاله، ضمن یادکرد روایات عرض و مفاد آنها، دیدگاه های مختلف در معنای موافقت و مخالفت حدیث با قرآن را بررسی و سرانجام، پس از نقد و بررسی آنها نظریه برتر و قابل پذیرش در این زمینه را مطرح خواهد نمود. شاید واکاوی مساله از طریق نمونه هایی که فقها در آثار فقهی خود بیان داشته اند، میسر گردد.

حضرت علی علیه السلام در نهج البلاغه می فرماید: «هنگام فوت پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله و سلم، روح وی در دستم جاری شد و آن را به چهره خود مالیدم». عالمان اسلامی، در طول تاریخ، در ترجمه و شرح این عبارت با این معضل مواجه بوده اند که چگونه می توان روح را که اکثر علمای مسلمان آن را موجودی غیرمادی دانسته اند به دست گرفته، آن را به چهره مالید؟ هر یک از این عالمان، سخن حضرت امیر علیه السلام را به گونه ای ترجمه یا تفسیر کرده اند. در این مقاله، بعد از معرفی این ترجمه ها و تفسیر ها و نقد و بررسی آنها، بر اساس احادیث معصومان علیهم السلام و آن بخش از دیدگاه های حکیمان مسلمان (فیلسوفان و متکلمان) که با روایات اسلامی هماهنگ و سازگار است، تفسیری خود را از سخن امیرالمومنین علیه السلام ارائه می شود.

وقوع مجاز در روایات، به اقتضای بشری بودن زبان آنها و به مثابه یکی از ابزارهای انتقال معانی گسترده و راه های فهم صحیح متون روایی، امری مسلم است؛ چنان که غالب علمای اسلامی، در شرح روایات و مباحث فقه الحدیثی بر وقوع آن در برخی موارد صحه نهاده اند. از این رو، و با توجه به گستره وقوع مجاز در روایات و آسیب های ناشی از کج فهمی و بدفهمی معانی مجازی، می توان دریافت که بررسی مجاز در روایات و راه های فهم معانی مجازی در آنها امری ضروری است. با این همه، همچنان تنها اثر مستقل روایی در این زمینه، کتاب المجازات النبویه سید رضی رحمه الله است که به برخی مجازات روایی منقول از پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله و سلم اختصاص یافته است. سید رضی رحمه الله در این منبع روایی، به اختصار و بدون تبویب و دسته بندی خاصی، بر اساس شواهد لغوی، ادبی، قرآنی، روایی، تاریخی، کلامی و با توجه به اسباب صدور دسته ای از روایات نبوی و صدر و ذیل آنها و گاه با تکیه بر ذوق و دانش پیشین خود، به تبیین معانی مجازی مندرج در آنها پرداخته و در نوع خود اثری ماندگار آفریده است.

شرح فی ظلال نهج البلاغه محاوله لفهم جدید اثری غنی و گرانبار از شیخ محمد جواد مغنیه به شمار می رود. در این نوشتار کوشیده شده تا روش شناسی این شرح با استفاده از دو مولفه ای که پایه این شرح است، بیان شود. مولفه و گزاره هایی که در این شرح به کار رفته، عبارت است از: گزاره از لحاظ ساختار و از لحاظ محتوا. نمونه های ساختاری این شرح عبارت است از: مشخص کردن مخاطب کلام و یا نامه امام، عنوانی برگزیده، به جای بخش «المعنی»، عنوان دهی به سخنان امام، ابداع بخش مجزایی به نام «للمنبر»، شرح درون متنی(مزجی) و جمله به جمله و... و هم چنین نمونه هایی از گزاره از لحاظ محتوا عبارت است از: تقسیم بندی موضوعی، استفاده بی شمار از آیات قرآن، شرح روایی و بهره گیری از احادیث و روایات، استفاده از مباحث فقهی، فلسفی، منطقی، کلامی، صوفی و عرفانی، بهره گیری از علوم طبیعی (جانورشناسی)، عبارات تسال و الجواب و بررسی شبهات، و....

تقطیع، به معنای جدا کردن بخشی از یک حدیث طولانی، متناسب با موضوعی خاص است. این امر هر چند بعد از تدوین جوامع روایی متداول شده و بیشتر خودنمایی می کند، پیش از تدوین جوامع حدیثی نیز وجود داشته و آثار و پیامدهای آن نیز از دیرباز مورد توجه و دغدغه متفکران اسلامی، بویژه حدیث پژوهان بوده است؛ لکن پاسخ این پرسش که در برخورد با یک حدیث آیا احتمال تقطیع نادرست، آن را ناکارآمد نموده و از اعتبار انداخته است یا خیر، در میان حدیث پژوهان بحثی به میان نیامده است. این نوشتار، با روش توصیفی تحلیلی نتیجه می گیرد که احتمال تقطیع نادرست در جوامع حدیثی معتبر، مانع تمسک ظهور بدوی آنها نیست و در اینجا اصل عدم با پشتوانه سیره عقلا بر الغای هر گونه احتمال خلاف ظاهر، حاکم است. مقاله حاضر به منظور بررسی پدیده تقطیع، انواع و پیامدهای آن سامان یافته است.

آنچه امروزه به نام مقدمه تفسیر القمی می شناسیم و مبنای استناد رجالی در توثیقات عام است، با قلم شخصی به غیر از علی بن ابراهیم قمی به رشته تحریر درآمده است و نیز با مقایسه نقل های مقدمه این کتاب با روایات علی بن ابراهیم در متن، به تفاوت های شایانی میان اسناد و نوع روایات گزارش شده، دست می یابیم که این فرضیه را تقویت می کند که محتوای کتاب به نقل از علی بن ابراهیم بن هاشم قمی، شیخ معروف کلینی و بزرگ محدث شیعی، نباشد و شاید میان نام او با شخص دیگری خلط شده باشد.

یکی از جریان هایی که پس از دوره ای رکود، از اوایل سده یازدهم در لباسی تازه رونق یافت؛ جریان اهل حدیث بود. این جریان که با اجتهاد و انحصار برداشت ها در سبک و سیاق های سنتی مجتهدان مخالفت داشت، به تدریج طرفدارانی جدی پیدا نمود؛ اما با روی کار آمدن مکتب اصولی وحید بهبهانی(م1205ق) با شکست مواجه گردید و از محافل علمی شیعه رخت بر بست. یکی از دانشمندانی که در دوره نزاع میان اصولی و اخباری می زیست، سید عبدالله شبر(م1242ق) از محدثان پرکار امامیه است که صاحب آثار متعددی با رویکرد حدیثی است. جایگاه این دانشمند بزرگ در نزاع میان اصولی و اخباری موضوعی است که در این مقاله بررسی می شود.

«ثابت بن دینار ابوحمزه ثمالی ابوصفیه (م150ق)» بی شک، یکی از بزرگ ترین راویان احادیث تربیتی، اخلاقی و دعایی در تاریخ حضور امامان شیعه علیهم السلام و از راویان نیمه دوم قرن اول و نیمه اول قرن دوم است. وی چهار امام معصوم علیه السلام، یعنی از امام سجاد علیه السلام تا امام کاظم علیه السلام را درک نموده و از ایشان روایت کرده است. «ابوحمزه ثمالی» از راویان ثقه است، و بیشتر رجالیان شیعه وی را توثیق کرده اند و جرح های وارد شده بر او را بی اساس دانسته اند. رجالیان اهل سنت نیز همگی، جز ذهبی وی را به خاطر معتقدات شیعی (رجعت، شفاعت و...) وی تضعیف کرده اند. روایات «ابوحمزه ثمالی» و آثار بر جامانده از وی بیشتر در زمینه مسائل اخلاقی، تربیتی، ادعیه و اصول دین است. دعای ابوحمزه ثمالی، تفسیر ابوحمزه ثمالی و رساله حقوق از معروف ترین آنهاست. ثمره این جستار شناخت علمی و روشمند شخصیت ابوحمزه ثمالی است.

جاودانی حدیث شیعه مرهون تلاش های محدثان شیعه در جای جای بلاد اسلامی است. در این میان محدثان شهر حلب، در نشر روایات اهل بیت علیهم السلام سهم بسزایی داشته اند. این پژوهش بر آن است تا تاریخ حدیث این سرزمین را بکاود و با معرفی نقش آفرینان عرصه حدیث شیعه در حلب، فراز و فرودهای نقل و کتابت حدیث را در این دیار به تصویر کشد. در نتیجه این تلاش، سیزده راوی با عنوان حلبی از زمان امام باقر تا امام رضا علیه السلام و چهل و شش محدث پس ازعصر ائمه علیهم السلام که افتخار روایت کردن آموزه های دینی را داشته اند به دست آمده است.