نشریه مطالعات ملی
سال یازدهم شماره 1 (پیاپی 41، بهار 1389)

دگرگونی‌های نوین ناشی از تغییرات بنیادین در جهان‌بینی انسانی و پیامدهای اجتماعی سیاسی و فرهنگی عقیدتی و حتی علمی و فناوری آن، بعد از ظهور تجدد جامعه‌های انسانی را در نقاط مختلف جهان در معرض وضعیت‌های متفاوتی قرار داد که بی‌شباهت به راهیابی افراد در جهان امروز برای سامان هویتی آنها نیست. انقلاب‌های سیاسی و اجتماعی به‌عنوان پدیده‌ای نو از جمله این تحولات است که جوامع انقلابی را در معرض چالش‌ها و تخریب‌های جدید ازجمله چالش‌های هویتی عمیق و بنیادین قرار می‌دهد. انقلاب اسلامی به منزله نقطه عطفی در بازسازی هویت ملی ایرانیان، از ابعاد و وجوه مختلف دارای اهمیت است. یکی از پرسش‌های بنیانی این است که در فرایند انقلاب و نظام برآمده از آن، چگونه «سردرگمی» و آشفتگی ناشی از تخریب هویت ایرانی در اثر اقدامات حکومت پهلوی، به تدریج ترمیم و بازسازی شد؟برای پاسخ به این پرسش، از اندیشه و روش حضرت امام خمینی(ره). معمار و رهبر انقلاب و نظامی اسلامی، یاری جسته‌ایم؛ از الگوی نظری مارسیا و ابعاد چهارگانه آن در سطح جمعی و ملی بهره گرفته‌ایم و وضعیت‌های ناشی از آن را ترسیم نموده‌ایم؛ آن‌گاه در جمع با نظریه سبک رهبری فرهنگی نهضت‌ها و اصول وضع شده انسان‌شناختی آن در قالب ایده پژوهش، که آشفتگی و بازسازی هویت ملی است، پاسخ سوال را به آزمون گذاشته‌ایم.

شاهنامه را نباید متنی ساده و دور از اندیشه‌های دیریاب دانست. بازخوانی این حماسه ملی با به کار بستن دیدگاه‌های نوین علوم اجتماعی نشان می‌دهد که این اثر، متنی پیچیده و رازآمیز است. فردوسی با پیوند زدن اسطوره و سیاست، مسایل دوران خود را مطرح، تحلیل و تبیین می‌نماید. بزرگترین مشکل زمان این شاعر بزرگ، هرج و مرج ناشی از فروپاشی و ناتوانی شدید ساختارهای سیاسی و اجتماعی، و هویت فردی و جمعی ایرانیان است. در شاهنامه ساختارهای سیاسی، اجتماعی و هنجارهای ناشی از آنها به هویت‌های فردی و جمعی، استمرار و پایداری می‌بخشند؛ بنابراین در بازخوانی این اثر حماسی باید به دنبال راز جاودانگی آن بود. بی‌تردید، یکی از علت‌های ماندگاری این حماسه، روان و فاخر بودن زبان آن می‌باشد و استفاده از اسطوره برای پیوند زدن عناصر گوناگون هویت نیز پاسخی موقتی بدان راز است. فردوسی با این شیوه، موفق به آفریدن حماسه‌ای شده که مسندی برای حمایت از هویت ایرانی قلمداد می‌گردد.

در این پژوهش در پی جواب دادن به این سوال‌ها هستیم که هویت ملی در شعر اخوان ثالث، چه مولفه‌هایی دارد؟ در اندیشه و شعر او این مولفه‌ها به چه صورتی به کار رفته است؟ دامنه مفاهیم هویت ملی به کدام مبانی محدود می‌شود و هنگام بررسی و تبیین اصطلاحات هویت ملی در شعر وی چگونه می‌توان آنها را تعریف کرد و ساختارشان را تعیین نمود؟ نخست اشعار اخوان را براساس شیوه تحلیل محتوایی بررسی نموده‌ایم و سپس با استفاده از نتایج این تحلیل، و بررسی داده‌های متن، به ابعاد گوناگون سوال‌های طرح شده پاسخ داده‌ایم. به منظور تجزیه و تحلیل داده‌ها، بیشتر آثار اخوان ثالث را بررسی و مبانی هویت ملی را براساس آنها تحلیل و دسته‌بندی کردیم؛ همچنین تمام کتاب‌ها و مقاله‌هایی را که درباره شعر اخوان نوشته شده، و امکان دسترسی به آنها وجود داشته، مطالعه نموده‌ایم.

نقش زبان شیرین فارسی در تامین رفاه اجتماعی و انسان‌دوستی، بر صاحب‌نظران پوشیده نیست. هرچند خاستگاه این زبان و ادبیات غنی‌اش، سرزمین‌های ایران، افغانستان کنونی و آسیای میانه است، درخشش آن، نه تنها ایران و افغانستان بلکه شبه‌قاره پاکستان و هند و بنگلادش را نیز از فروغ مهرآیین خود روشن می‌نماید و حتی در مواردی، به صورتی دلپذیر و معنادار از بسیاری از روابط سیاسی و اجتماعی سبقت می‌گیرد. موضوع مهاجرت و مسافرت شاعران و نویسندگان ایرانی به شبه‌قاره، که شاخه‌ای از روابط ادبی و فرهنگی دو سرزمین پاکستان و ایران به‌شمار می‌آید، درخور تحقیق و مطالعه جدی است. کشور پاکستان از حیث اقتدار، و هویت سیاسی و فرهنگی خاص خود، تنها شصت سال عمر دارد؛ اما حوزه جغرافیایی‌ای که امروز پاکستان نامیده می‌شود، در تراوش‌‌ها و ازجمله ادب فارسی به ظرایف فرهنگی بسیار دست یافته است. سخنوران این سرزمین همواره شعر فارسی را به‌عنوان یکی از برجسته‌ترین و گسترده‌ترین آثار فرهنگ بشری، ستوده‌اند. شعر پارسی در دو حوزه صورت و معنا ویژگی‌هایی خاص خود دارد که آن را از شعر دیگر ملل متمایز می‌نماید. امروزه زبان‌های فارسی و اردو ازجمله نزدیک‌ترین زبان‌های جهان به یکدیگر به‌شمار می‌روند. اردو از زبان‌های آریایی هند و انشعاب یافتند که از سانسکریت می‌باشد؛ ولی چون در محیط زبان فارسی بالیده، به شدت تحت تاثیر این زبان قرار گرفته است. این تاثیر به‌ویژه در ادبیات اردو تا آن حد است که شعر اردو را پرتوی از شعر فارسی شمرده‌اند. به گفته عبدالسلام ندوی، ادبیات اردو در زیر بال شعر فارسی پرورش یافته، از این مادرخوانده نظم و نثر، سبک و مضمون، بحر و وزن و قافیه و شکل را به ارث برده و مخصوصا الفاظ آن کاملا از فارسی نشات گرفته است. هدف ما از این پژوهش، بازنمایی تاثیر زبان و ادبیات فارسی بر زبان، ادب و درونمایه زبان اردو می‌باشد و اطلاعات لازم برای نگارش مقاله با استفاده از شیوه تحلیل محتوای اشعار شاعران برجسته اردو چون حفیظ، جوشن، یلدرم، ابوالکلام آزاد، نیاز فتح پوری، مجنون گورکهپوری و مهد افادی، به منظور نشان دادن جلوه‌های تاثیرپذیری آنها از زبان و ادبیات فارسی به دست آمده است.

جهانی‌شدن، پدیده‌ای است که امروزه توجه محافل علمی را بیش از پیش به خود جلب نموده است. اگرچه این پدیده در گذشته نیز وجود داشته امروزه بیشتر به دلیل فناوری‌های نوین ارتباطی، رنگ و بویی تازه به خود گرفته است. بسیاری معتقدند که جهانی‌شدن، فرصتی استثنایی است، بنابراین شرط توفیق، ایجاب می‌کند که ابعاد این پدیده به خوبی شناخته شود تا انتخاب راهبردهای بهینه میسر گردد. از آنجا که فرایند جهانی‌شدن کم و بیش بر تمامی شیون زندگی تاثیرگذار و از آنها تاثیرپذیر است، گردشگری نیز به منزله یکی از ابعاد زندگی از اثرهای این فرایند، دور نمانده است. هدف اصلی ما در این پژوهش است که دریابیم جهانی‌شدن با توسعه گردشگری رابطه دارد یا خیر و در صورت وجود رابطه، جهت و شدت آن تعیین گردد. جامعه آماری این تحقیق، مدیران و کارشناسان بخش‌های گوناگون صنعت گردشگری تهران می‌باشد. در پایان بدین نتیجه دست یافته‌ایم که جهانی‌شدن در حوزه‌های اقتصادی، سیاسی و فرهنگی اجتماعی، رابطه‌ای مثبت و در حوزه محیط زیست، رابطه‌ای منفی با توسعه گردشگری دارد. از میان ابعاد این فرایند، جنبه سیاسی، رابطه قوی‌تری با توسعه گردشگری دارد.

در این مقاله سعی شده رابطه بعد فرهنگی جهانی‌شدن با هویت قومی شهرستان بوکان بررسی شود. روش به کار رفته در تحقیق، پیمایشی است و برای جمع‌آوری اطلاعات از پرسشنامه استفاده کرده‌ایم. براساس فرمول کوکران و در سطح اطمینان 95%، حجم نمونه را 382 نفر قرار داد. و در نهایت دریافتیم که از کل پاسخگویان، 3/39% از لحاظ نگرش به جهانی‌شدن در سطح بالا، 3/57% در سطح متوسط و 4/3% در سطح پایین قرار دارند. فرضیه اصلی ما در این پژوهش، آن بود که هر چه نگرش به جهانی‌شدن قوی‌تر باشد، هویت قومی ضعیف می‌گردد. براساس نتایج به‌دست آمده، ضریب همبستگی بین تمرکززدایی و هویت قومی 336/0؛ میان تحصیلات و هویت قومی 126/0؛ و بین درآمد و هویت قومی 004/0 می‌باشد.

سیر تحولات اخیر جامعه بین‌المللی در سایه جهانی‌شدن همراه با گسترش مفاهیمی چون حقوق شهروندی و تاثیرگذاری آن بر محیط درونی جامعه ایران، ضرورت ارایه یک چهارچوب نظری منسجم برای فهم مقوله امنیت ملی ایران را معنادار می‌کند. بر این اساس در مقاله حاضر ضمن نقد نظریه‌های مرسوم و سنتی در باب تحلیل امنیت ملی در ایران، درصدد به دست دادن چهارچوبی نظری و مبتنی بر رابطه چهاربعدی تعاملات امنیتی برپایه فرهنگ ملی برآمده‌ایم. براساس این طرح نظری، با تشریح فرایند تحول مفهوم و نقش دولت مطابق آرای بیان شده در جامعه‌شناسی نووبری، از یک‌سو جامعه از لحاظ تعامل‌های درون جامعه‌ای (بعد اول امنیت ملی) و نقش نسبی در شکل‌دهی به دولت (بعد دوم امنیت ملی) تحلیل می‌شود و از سوی دیگر، دولت برخلاف نظر آرمان‌گرایان صرفا ابزار جامعه نخواهد بود؛ بلکه در عین اثرپذیری از جامعه، نقشی نسبتا مستقل از جامعه خواهد داشت؛ بدین ترتیب هم روابط درون سازمانی دولت (بعد سوم امنیت ملی) و هم توانایی نفوذ دولت در جامعه و بازسامان بخشی آن (بعد چهارم امنیت ملی) بررسی می‌گردد. استدلال این مقاله با به دست دادن طرح نظری یاد شده، این است که تدوین هر چهار بعد امنیت ملی یعنی ابعاد درونی جامعه‌ای، جامعه/ دولت، درون دولتی و دولت/ جامعه نیازمند تعریف مبانی و تقویت بنیان‌های فرهنگ ملی و هویت ملی می‌باشد؛ بنابراین در بخش نخست این مقاله، به نقد نظریه‌های مرسوم و سنتی امنیت ملی و بیان ناتوانی آنها در تحلیل امنیت ملی می‌پردازیم و سپس طرح نظری بدیل مقاله در توضیح امنیت ملی بیان می شود. در بخش دوم، چگونگی تاثیرگذاری فرهنگ ملی برا بعاد چهارگانه امنیت ملی را تبیین می‌کنیم و در بخش سوم، کاربست این الگوی نظری در تحلیل امنیت ملی ایران را بررسی می‌نماییم. یافته‌های این پژوهش نشان می‌دهد که الگوی پیشنهادی، توانایی بیشتری برای فهم مولفه‌های امنیت ملی و عوامل تهدید کننده آن به وجود خواهد آورد.