مجله صفه
پیاپی 49 (پاییز و زمستان 1388)

به گفته محققان، باغ ارم و تخت و جهان نما و دلگشای شیراز از باغهای قدیمی ایران اند، با سابقه ای دستکم تا پیش از قرن هشتم. این ادعا نشانه اصالت این باغ ها است. اطلاعات و اخبار موجود از وضعیت و ترکیب این با غها تاملی موشکافانه تر در طرح آنها را ممکن کرده است. درک معماری این با غها، که از قدیم یترین نمونه های پابرجا در ایران اند، هم در شناخت باغ ایرانی به طور خاص و هم درشناخت معماری این سرزمین، در دوره مهم پیش از قرن هشتم، موثرو مفید است. این مقاله با تکیه بر اطلاعات موجود (متون و نقشه ها)،درباره چگونگی استقرار و طرح معماری و منظره این با غها گفتگو وبدین ترتیب برخی وجوه اشتراک و افتراق آنها را بازگو می کند. هدف اصلی نگارنده از عرضه این مقاله نمایش اهمیت دقت و موشکافی در شواهد موجود تاریخی برای دستیابی به در سهای ارزنده طراحی معماری است. در این مقاله ضمن معرفی و شناخت چند باغ قدیمی شهر شیراز، تنوع طرح معماری آنها را بررسی می کنیم. انتخاب این با غها بر دو اصل عمده استوار بوده است: اولا از کهن ترین باغ ها باشند و ثانیا اطلاعات لازم برای بحث و گفتگو درباره طرح معماری آنها در دسترس باشد. با به این دو شرط،چهار باغ از با غهای قدیمی شیراز را، که اطلاعات کافی برای گفتگو درباره طرح معماری آنها در اختیار بود، برگزیدیم: باغ ارم و باغ تخت و باغ جهان نما و باغ دلگشا. انتخاب این با غها با پذیرش این دو فرض است: 1) پذیرش ادعای متون بر این که باغ های ارم و تخت و جهان نما و دلگشا از پیش از قرن هشتم بر جامانده اند؛ 2) پذیرش اطلاعات موجود و در دسترس شامل اوضاع فعلی با غها و عکس ها و نقشه های بر جای مانده و متون توصیفی و آنچه این منابع ترکیب نهایی با غهای معرفی میکنند.

ابراهیم سلطان، نواده تیمور، خوشنویس و کتیبه نگاری توانا بود و ازکتیبه هایش در بناهای شیراز بسیار یاد کرده اند. برخی از این کتیبه ها در بناهایی چون دارالصفا و دارالایتام و بقعه ظهیری بوده است که اکنون آگاهی چندانی از آنها در دست نیست. گویا او کتیبه ای هم برصفه آرامگاه سعدی نگاشته است. سه یادگاری رقم داراز این شاهزاده در کاخ تچر به جا مانده وکمال الدین ایناق نیز یادبودی به نام او بر طاقچه اول ایوان همین کاخ نوشته است. با توجه به تاریخ این کتیبه ها،ابراهیم سلطان در شوال 826 ق از تخت جمشید بازدید کرده است. کتیبه رقمدار و بدون تاریخ او در بقعه علی بن حمزه شیراز متعلق به بنای دیگری است، اما نگارش کتیبه های چوبی این بنا را از او میدانند. بر طاقنمای غربی ضلع شمالی خدایخانه در مسجد جامع عتیق شیراز نیز نوشته ای بدون تاریخ و رقم حک کرده اند که ممکن است فرمان تفویض حکومت فارس از جانب شاهرخ به ابراهیم سلطان و شاید به قلمه مو باشد. کتیبه های به جا مانده از ابراهیم سلطان به قلم ثلث است.

در این نوشتار در پی یافتن پیام هایی هستیم که شاید نقش چلیپا برروی سفالینه های گذشتگانمان داشته باشد. نقوش روی سفا لها قطعا حاوی پیامهایی است. تکرار نقش چلیپا بر روی سفالینه ها، محقق را بر آن داشت تا به دنبال یافتن سرچشمه این نقش و تاثیر آن در مفاهیم طراحی بناهای آن دوران کنکاش نماید. امید است با این نوشتار قدمی هر چند کوچک در راه شناسایی فرهنگ معماری ایران برداشته شده باشد.

مسکن و کالبد مناسب در روستاها، پس از انقلاب اسلامی، همواره تقاضای مردم و صاحب نظران و دغدغه دولتها بوده است.بررسی برنامه های توسعه پنج ساله پس از انقلاب موید این تقاضا و نشان دهنده روند رو به رشد و افزایش چشمگیر طر حهای بهسازی مسکن و ارتقای محیط کالبدی در روستاهاست. 2اما در کشور پهناوری مانند ایران که مناطقی گوناگون دارد، با تنوع جغرافیایی و اقلیمی و قومی و اقتصادی و هوی تهای خاص محلی ومنطقه ای، نوع نیازها و کاست ی ها متفاوت است. با وجود این تفاو تها، اطلاعات دقیق درباره خصوصیات کالبدی روستاها وجود ندارد و،حداقل تا زمان حاضر، برنام ه های منطقه ای تدوین نشده است. از این رو سا لهاست برنامه به سازی کالبدی روستاهای کشور از الگویی یکسان تبعیت کرده و تفاوت بین استان ها محدود به تعداد طر حهاو میزان اعتبارات است. ساختار متمرکز نظام برنامه ریزی توسعه و قوانین آن نیز در این رویه بی اثر نبوده و مانع حرکت به سوی محل یگرایی و منطقه ای کردن سیاستها شده است.در سال 1382 بنیاد مسکن انقلاب اسلامی، با همکاری سازمان برنامه و بودجه ومشاوران دارای صلاحیت در زمینه آمارهای زیربنایی، ویژگی های مسکن روستایی را، در سطح استانهای کشور، نمونه گیری و گردآوری کرد. این داده ها در سال83 منتشر شد. 3 ارزیابی و تحلیل داده های این نمونه گیری، که اولین هم بود،تفاوت هایی را، در مسکن و نیاز مسکونی بین استا نها، آشکار کرد. توجه به این تفاو تها در ارتقای محیط کالبدی و تامین مسکن مناسب بسیار موثر است. در این تحقیق مسکن روستایی از چهار بعد مهم ارزیابی شده است: الف(کالبد)استحکام و میزان فضا(؛ ب(امکانات آسایشی و رفاهی؛ ج(نقش فعالیتهای معیشتی در مسکن و جایگاه اقتصادی آن؛ د(بعد زیست محیطی نتایج ارزیابی ضمن نشان دادن کاستی های حاد و پنهان در برخی استا نها ضرورت سیاستگذاری منطقه ای در طر حهای مسکن و عمران روستایی را اثبات می کند. همچنین نتایج ارزیابی نشا ندهنده برخی ویژگی های کالبدی و هویت ساز معماری روستایی در استا نهاست که میتواند به صورت احکام ارزشی در جهت حفظ هویت معماری ملی و بومی در دستورالعم لهای طراحی و ساخت در نظر آید.این مقاله با نشان دادن تفاوت های بین استا نها با استفاده از داده های نمونه گیری سال 1382 و روشن کردن وضعیت هر استان، سیاس تگذاری منطق های متناسب با وضعیت پی شرو را توصیه میکند.

در روش های جدید ارزیابی دستاوردهای دانشجویی، به ویژه پروژه های طراحی معماری، نظر دانشجویان، چه طراح و چه دیگران، بسیار مهم است. استفاده از شواهد مکتوب هم، برای ارزیابی دانشجویان، از نکات خاص ارزشیابی است. به کار گیری رایانه و افزایش همکاری و همفکری بین دانشجویان در مسیر یادگیری و پیشرفت آنان بسیار موثر است. شاید بتوان به دسته بندی قالب قبولی از عوامل اصلی موثر بر ارزشیابی و داوری پروژ ه های طراحی معماری دست یافت.اگر دانشجویان معیارها را تنظیم کنند، نظر آنها به سمت اهداف مشخصی متمرکز میشود. در این روش دانشجو قادر است بر طبیعت و شکل ارزیابی اثر گذارد. در همین زمان دانشجویان باید الزامات اهداف ویژه را برآورده کند)ارزیابی مشترک(. با وضوح یافتن معیارها دانشجویان هم دوره قادرند که در گفتگوها سهیم باشند)ارزیابی همتایان(و با نگاه انتقادی به معیارها و ضوابط و ارز شهای مشخصی بنگرند که در تنظیم آنها موثر بوده اند و از راه این تحلیل انتقادی به منتقدانی توانا تبدیل شوند و همان گونه به معیارهائی بنگرند که از اهداف ویژه آموزش مشتق میشود. از نکات مهم این روش محور قرار دادن دانشجوست درعرضه معیارها و ارزیابی آموزشی.

در کشور ایران به سبب مشکلات منابع انرژ ی فسیلی)محدودیت وآلودگی های زیست محیطی(،محدودی تهای برق رسانی،لزوم استفاده از انرژی های تجدیدپذیر، و وجود منبع عظیم انرژی خورشیدی درسرتاسر ایران و ضرورت حداکثر بهره برداری از این انرژی، امروزه یکی از بهترین راه هابه کار گیری سیستمهای فتوولتائیک به صورت«ساختما نهای یکپارچه با فتوولتائیک 2» است. نمونه های بسیاری ازاین رویکرد را در کشورهای مختلف میتوان دید که رشدی چشمگیر داشته و همچنان رو به پیشرفت است.معماران و طراحانی که در پی طراحی ساختما نهای بی آی پی وی هستند، باید طریقه ترکیب فتوولتائیکها با بنا و مسائلی را که درطراحی باید به آنها توجه شود و به طور کلی شیوه های طراحی بی آی پی وی را بدانند؛ اینکه فرایند طراحی بی آی پی وی را چگونه آغاز کنند، در طی این فرایند چگونه عمل کنند، و به پرسش هایی که در این زمینه پیش میآیدچگونه پاسخ درست و مناسب دهند. در این مقاله، شیوه های طراحی ساختما نهای یکپارچه با فتوولتائیک از قبیل تع یین جهت و شیب فتوولتائی کها،سایه اندازی ها،هماهنگی با سیستمهای غیرفعال خورشیدی، تهویه سیستم، ترکیب فتوولتائی کها با ساختمان و تاثیراتی که بر یکدیگر می گذارند،تاثیر فرم پلان و شیب دیوارنمای ساختمان بر نیروی سیستم فتوولتائیک، تعیین نوع و توان سیستم، هماهنگی میان معمار و دیگر مهندسان دست اندرکار ساختمان و به طور کلی مسائلی که در طول فرایند طراحی ساختمان یکپارچه با فتوولتائیک مطرح میشود،بررسی و در هر زمینه پیشنهادها و راهکارهایی عرضه شده است.

برنامه ریزی فعالیتهای گردشگری به چارچوب کلی نسبت میان انسان و طبیعت م یپردازد. در این زمینه محی طهای طبیعی و انسانی،و قابلیت ها و استعدادهای آنها، از جمله عواملی است که ارزیابی می شود و هر یک به صورتی نسبی نقش خود را در توسعه و رونق این فعالیت نشان می دهد. هر یک از توا نها و منابع زیست محیطی که با فراغت انسان در رابطه است، به فعالیتهای گردشگری شکلی متفاوت میبخشد و موجب تنوع فعالیتها و منابع گوناگون گردشگری میشود. شرایط اقتصادی و بینش فرهنگی اجتماعی مردم نیز با توجه به تسهیلات و امکانات و تاسیسات گردشگری موجود، زمینه های لازم را برای انجام فعالیتهای گردشگری ایجاد میکند؛ چنا نکه هر یک از گرو ه های انسانی در جوامع مختلف، شیوه های متفاوتی از فعالیت های گردشگری را، چه به صورت انفرادی و چه در شکلی سازمان یافته، برمیگزینند. از آنجا که با بهره برداری از قابلیتهای گردشگری هر منطقه میتوان برای توسعه آن منطقه زمین های پویاو فعال فراهم کرد، تحلیل این قابلی تها و پیش نهادن راهکارهایی برایتوسعه گردشگری اهمیت ویژه دارد.

امروزه توجه به ظرفی تهای توسع های درون مناطق شهری را به عنوان سیاست نوین و عمل یای در حوزه برنامه ریزی شهری پذیرفته اند. این توجه به ویژه با گسترش مفهوم توسعه پایدار شهری که درآن بهره گیری موثر و پایدار از ظرفی تهای توسعه ای رهاشده درون مناطق شهری)به صورت بافتهای ناکارامد و موسوم به فرسوده(را توصیه میکند، اهمیت مضاعف پیدا کرده است. مقاله حاضر به طرح الگویی برای شناسایی ظرفی تهای توسعه محله ای و چگونگی سنجش سهم هریک از ظرفیتها، برای دستیابی به توسعه پایدار شهری م یپردازد. در این مقاله پس از طرح کلیات و بیان الگوهای معاصر رایج در امر مداخله در محلات، به شناسایی ظرفیتهای توسعه ای موجود در محلات، رابطه الگوهای رفتاری باظرفیتهای قابل استفاده و بارگذاری مجدد آن پرداخته میشود. نتایج مطالعه نشان داد که در محله کلکت هچی)که از محلات قدیم تبریز است(امکان ظرفیت سازی سکونتی برای بالغ بر 40 درصد افزایش جمعیت به نسبت وضع موجود، صرفا از طریق ظرفیت سازی در زیرساختهای موجود و فضاهای رهاشده در محله وجود دارد. این بدان معناست که از طریق بازیافت این فضای رها شده، میتوان سهم موثری از جمعیت متقاضی را در این محله اسکان داد. نتیجه این فرایند بهبود الگوی اسکان شهری و تقویت پایداری در نظام توسعه شهری خواهد شد.