فصلنامه تاریخ روابط خارجی
پیاپی 43 (تابستان 1389)

روابط سیاسی دو کشور ایران و ژاپن به طور رسمی در 10 فروردین 1308 برقرار شد. در جهان سیاست، برقراری روابط میان کشورها مستلزم انجام مذاکرات دوجانبه بین طرفین است که پس از توافق بر اصول مشترک به اجرا درمی آید. با نگاهی به اسناد وزارت امور خارجه جمهوری اسلامی ایران با تعجب درمی یابیم که مذاکرات بین ایران و ژاپن به طریق ناپیوسته بیش از بیست سال به طول انجامیده است.
چه عواملی باعث شده اند این مذاکرات طولانی شود؟ اسناد تاریخی، حاکی از آنند که دو عامل مهم در طولانی شدن مذاکرات، نقش اساسی داشته اند:1. امتیازات مربوط به دولت کامله الوداد 2. نقش روسیه تزاری.
مقاله حاضر، ضمن بررسی این عوامل، تلاش دارد پیش زمینه ها و روند برقراری روابط میان ایران و ژاپن را با تکیه بر اسناد بایگانی وزارت امور خارجه نمایان سازد.

رویکرد ایرانیان به ژاپن به عنوان الگوی شرقی و نمونه موفق مدرن سازی در سده بیستم، دلایل متعددی دارد. بخشی از این دلایل مربوط به پیشینه و سوابق مطلوب این الگو در ذهن ایرانیان سده نوزده و برخی دیگر مربوط به وجوه اشتراک و همسانی هایی است که این دو جامعه را به هم پیوند می داد. در کنار این دلایل، تاثیر لطمه های ناشی از تکاپوهای استعماری کشورهای غربی که منجربه بروز احساسات شدید بیگانه هراسی به ویژه در مورد روس و انگلیس شد نیز درخور توجه است. مقاله حاضر ضمن بررسی علل این رویکرد، با تاکید بر مدرن سازی آموزشی و آموزش زنان، بازتاب آن را در جراید و افکار عمومی نمایان ساخته است. در این بررسی نشان داده شده است که نخبگان فکری سیاسی در رویارویی بااین الگو صرفا به بیان مصادیق پیشرفت های ژاپن در عرصه های مختلف پرداخته اند و از تبیین و واکاوی علل ترقی غفلت ورزیده اند.

آوانس ماسحیان (1350 1282ق./ 19311864م.) ملقب به مساعدالسلطنه از ارمنیان برجسته ایران و از شخصیت های علمی و دولتمردان اوایل سده بیستم است. او تحصیلات خود را در تهران، تبریز و پاریس گذراند و پس از بازگشت به ایران در سال 1301ق./ 1884م. مترجم مخصوص ناصرالدین شاه شد و در فعالیت های علمی و دیپلماتیک خوش درخشید و تا وزیرمختاری ایران در لندن ترقی یافت. آخرین ماموریت او، به عنوان وزیرمختار ایران در توکیو بود. آوانس خان که از نخستین مترجمان برجسته آثار ادبی و علمی از زبان انگلیسی به فارسی است، در خدمات رسمی و اداری نیز شخصیتی ممتاز بود و احترام و تحسین همگنان، معاشران و رؤسای خود را برمی انگیخت. از دیگر جنبه های چشمگیر شخصیت و فعالیت او تلاشی بود که در سال های پس از جنگ جهانی اول برای ایجاد دولت مستقل ارمنستان نشان داد. شماری از رجال و محققان برجسته ایرانی، وی را به دانشوری و کاردانی در خدمات مملکتی ستوده اند. آکیئو کاساما نخستین وزیرمختار ژاپن در ایران نیز، که تقریبا هم زمان با وزیرمختاری آوانس خان در توکیو او هم در تهران ماموریت داشت، در خاطرات خود شرحی تحسین آمیز درباره این چهره برجسته ایرانی ارمنی نگاشته است. آوانس خان علاوه بر خدمات دولتی و دیپلماتیک، در مدرسه سیاسی تهران درس حقوق می گفت و در دوره ششم مجلس شورای ملی نمایندگی ارمنیان را برعهده داشت. آخرین مقام سیاسی او ریاست نمایندگی دیپلماتیک ایران در توکیو بود که حدود یک سال (تا مرداد 1310/ژوئیه اوت 1931) به طول انجامیدو در خاربین، سر راه بازگشت از توکیو از طریق سیبری درگذشت.

تبیین چیستی انحطاط ایران در دوره قاجار وشناخت اسباب و عوامل و یافتن چاره و سامان آن مهم ترین هدف این پژوهش و به باور نگارنده این سطور مهم ترین فایده تاریخی است که از آن می توان یاد کرد.یوشیدا ماساهارو نخستین فرستاده سیاسی ژاپن به ایران در دوره جدید است که بیشتر با هدف برقراری روابط سیاسی بین ایران و ژاپن در ثلث پایانی سده نوزدهم به ایران آمد و البته غایت اصلی ماموریتش ایجاد روابط بازرگانی بود. این بازمانده از یک خاندان سامورایی که حقوق خوانده و به کار دیپلماسی اشتغال داشت در طول سفرش با دقت و وسواسی شاعرانه، اوضاع ایران را نگریسته و با ژاپن مقایسه کرده است. ژاپنی که مانند ایران از نیمه سده نوزدهم تجددطلبی و ترقی خواهی را شروع کرد، اما مجموعه عوامل درونی و بیرونی سرنوشت نوسازی و توسعه در این دو کشور را به اندازه شرق و غرب آسیا از هم دور ساخت. گرچه ماساهارو به صورت سامان یافته و کلاسیک به انحطاط ایران و عوامل آن نگاه نمی کند و اساسا چنین رسالتی را دنبال نمی نماید، اما روح حساس و احساسات ملی آسیایی وی تصاویری از ایران سال های پایانی سده نوزدهم ارائه می کند که در دیدگان محقق جستجو گر می تواند چیستی، چرایی و چگونگی انحطاط ایران را نمایان سازد. و صد البته یافته های این پژوهش با نظرات دیگر سفرنامه نویسان و مورخان و محققان باید به عرصه نقد و بررسی کشیده شود.

هرگاه کشوری، از قابلیت های اقتصادی بیشتری برخوردار باشد، نیازش به همکاری با سایر کشورها افزایش می یابد. گسترش همکاری های ایران و ژاپن تحت تاثیر ضرورت های اقتصادی و نیاز آنها به یکدیگر در چارچوب اقتصاد بین الملل قابل طرح است. در پی پاسخ به این پرسش که روند همکاری های ایران و ژاپن به چه شکل بوده و چه عواملی منجر به ارتقاء سطح همکاری های این دو کشور گردیده است، نگارنده کوشیده با پذیرش این فرضیه که قابلیت های اقتصادی ژاپن و قرار گرفتن هر دو کشور در بلوک غرب از یک سو و نیاز ژاپن به مواد اولیه به خصوص نفت ایران از سوی دیگر، موجب همکاری های متقابل فزاینده میان ایران و ژاپن گشته است؛ به این سؤال پاسخ دهد.

اگرچه روابط دیپلماتیک دو کشور ایران و ژاپن به طور رسمی از سال 1929 میلادی (1308 خورشیدی) آغاز شده است، اما تبادل فرستادگان سیاسی از سال ها قبل انجام می پذیرفت. در طول بیش از یکصد و سی سال روابط میان ایران و ژاپن، فرستادگان و مقامات متعددی در سطوح مختلف به دو کشور سفر کرده و هیئت های گوناگونی تبادل شده اند که به طور طبیعی برخی از این سفرها تاثیرگذارتر بوده و برخی فرستادگان نقش تعیین کننده تری در روابط دو کشور ایفاء کرده اند. مطالعه سفرنامه ها و خاطرات ژاپنی ها و ایرانی ها از یکدیگر، به ویژه خاطرات دیپلمات ها و فرستادگان سیاسی آنها نکات آموزنده فراوانی را برای پژوهشگران روابط ایران و ژاپن دارد. از جمله مهم ترین نکاتی که در این خاطرات مشهود است نگاه نسبتا ثابت مقامات و سردمداران دو کشور به یکدیگر به عنوان دو کشور «آسیایی» بوده است که در طول زمان، علی رغم فراز و نشیب های سیاسی و بین المللی تغییر چندانی نیافته است. در این نوشتار تلاش شده است تا با واکاوی یافته ها و دستاوردهای برخی از تاثیرگذارترین فرستادگان، ماهیت این «نگاه آسیایی» موشکافی گردد.

هر چند مشخص نیست که در چه زمانی ایران تماس های دیپلماتیک با ژاپن را آغاز کرده است، اما به نظر می رسد سال 1873م. و زمانی که ناصرالدین شاه قاجار در سفر اول خود به اروپا با یک مقام ژاپنی دیدار نمود، را بتوان آغاز تماس های دیپلماتیک دو کشور دانست. معهذا هیچ گونه اطلاعات آماری پیرامون روابط تجاری بین دو کشور تا قبل از سال های 1920م. وجود ندارد.
ایران اولین هیئت خود را در سال 1922م. به ژاپن اعزام نمود و متقابلا ژاپن در سال 1923م. و به منظور بررسی وضعیت سیاسی و اقتصادی ایران، هیئتی را به این کشور روانه ساخت. در ماه اوت 1929، ژاپن نمایندگی دیپلماتیک خود در تهران را برقرار ساخت و در ماه مه 1930، ایران نمایندگی دیپلماتیک خود در توکیو را افتتاح نمود.
با شروع جنگ جهانی دوم، ایران روابط دیپلماتیک با ژاپن را در 13 آوریل 1942 قطع کرد و سفارت ژاپن در تهران تعطیل شد. طی 8 سال بعد، هیچ گونه روابط دیپلماتیک بین ایران و ژاپن وجود نداشت، اما دو سال پس از خاتمه جنگ، تجارت ایران و ژاپن از سر گرفته شد.
در فوریه 1979، دولت ژاپن رژیم جدید ایران را به رسمیت شناخت. آغاز جنگ ایران و عراق در سپتامبر 1980، باعث نگرانی دولت ژاپن گردید. از آنجائی که ژاپن با هر دو کشور ایران و عراق روابط اقتصادی داشت، لذا نسبت به جنگ موضع بی طرفانه ای اتخاذ نمود.

ایران، کشوری پهناور در غرب آسیا است که علیرغم دوری مسافت، طی قرون متمادی با ژاپن ارتباط داشته است. گواه بر این گفته ها، کهن ترین کتاب تاریخی ژاپن است که از حضور ایرانی ها در آن کشور سخن می گوید. علاوه بر آن، مدارک و شواهدی موجود است که از حضور ایرانی ها در ژاپن و تاثیر فرهنگ ایران بر آن سرزمین حکایت می کند. پژوهش حاضر، تلاش دارد با تکیه بر آثار به جای مانده اعم از مکتوب و غیرمکتوب به بررسی این مقوله بپردازد.

علاوه بر وجود برخی اشیای هنری و آثار باستانی ایران در مناطق مختلف ژاپن که از روابط دیرینه فرهنگی ایران و ژاپن حکایت می کند، تشابهات فراوانی در افسانه ها، اساطیر و فولکلورهای دو کشور به چشم می خورد. نمونه هایی از این تشابهات را می توان در داستان های کهن اوستا، شاهنامه فردوسی، تاریخ بلعمی و فارس نامه در مقایسه با کتاب تاریخ باستان ژاپن به نام نیهون شو گی به دست آورد. این تشابهات فرهنگی در برخی آیین های مشترک مانند جشن نوروز ایرانیان و عید سال نو ژاپنی ها نیز نمایان است. مقاله حاضر سعی دارد این بخش از مشترکات فرهنگی دو کشور را مورد بررسی قرار دهد.