مجله ایرانی اخلاق و تاریخ پزشکی
سال سوم شماره 5 (آذر 1389)

پیشینه ی هزاران ساله ی آیین پزشکی در ایران با رجوع به متون زرتشتی مستند می گردد؛ هر چند اغلب بر این گمانند یونانیان و بالاخص بقراط، علم پزشکی را قانونمند نمودند، بایسته ی آگاهی است که تمدن های قدیمی تر از یونان چون بابل، آشور، کلده، مصر، و هند، پیشروان آیین و اخلاق پزشکی بوده اند و استوارتر از همه ی اسناد تاریخی، قوانین مربوط به پزشکان نگاشته شده در سنگ نبشته ی حمورابی حاکی از تقدم دیگر تمدن ها در نظم و نسق آیین پزشکی است. در ایران باستان، قوانین متقن پزشکی وجود داشته و علم پزشکی همگام با تمدن آن روزگاران، رشته های مختلف و دستاوردهای متفاوتی داشته است که از طریق جنگ ها و رفت و آمدهای ایرانیان و یونانیان به تمدن یونان منتقل و به نام آن ها شهره گردید.
در مقاله ی حاضر با مراجعه به اسناد و متون تاریخی، پیشینه ی پزشکی در ایران و کیفیت آغاز تعامل پزشکان ایرانی و یونانی مورد تفحص قرار گرفته است.

مهم ترین بحران زندگی اجتماعی انسان در دوران مختلف تاریخ بشر، مساله ی اخلاق و نحوه ی سلوک انسان در جامعه با هم نوعان خود بوده است. هرچه زندگی انسان پیچیده تر می شود، مساله ی اخلاق هم شکل پیچیده تری به خود گرفته و تعریف اخلاقی روابط انسان ها در جامعه مشکل تر و تشخیص مصادیق اخلاقی از غیراخلاقی دشوارتر می گردد. در جامعه ی پزشکی بحث اخلاق به دلیل اهمیت این حرفه از جایگاه ویژه ای برخوردار است و حتی مباحث اخلاق پزشکی با عنوان medical ethics مباحث علمی بسیار جدی و گسترده ای را به خود اختصاص داده است. علت تاکید بر اهمیت اخلاق پزشکی اساسا به این خاطر است که مسائل آن فراتر از اخلاق عمومی است. درعرصه ی پزشکی این حکم صادق است که اساسا حرکت طب بر محور اخلاق بوده و پایه های آن بر مبانی اخلاقی استوار است. لذا در این مقاله سعی می شود دیدگاه مربوط به موضوع اخلاق پزشکی در ایران باستان و دوره ی اسلامی، نقش و اهمیت آن در جهت برخورد انسانی، شرافتمندانه و احترام آمیز مورد بررسی قرار گیرد.
با توجه به اهمیت و نقش اساسی علم اخلاق در حرفه ی پزشکی، باید اذعان داشت که در گذشته، شناخت و معرفت نسبت به حقایق در میان حکیمان محکم تر و افزون بر داشتن درجات بالای علمی، از منزلتی روحانی نیز بهره مند بودند. به همین نسبت نیز التزام آنان به اخلاق و معنویات کامل تر بوده و در حفظ ارزش های اخلاقی بسیار می کوشیدند و همانند پیشوایان دینی، الگویی شایسته بوده و مردم را به نیکی و نجابت، راهنمایی می کردند. افعال اخلاقی، اساسی ترین راه وصول به این مقصد هستند و رعایت معیارهای اخلاقی در پزشکی بسان خلعتی خواهد بود که پوشیدن آن زیبنده ی قامت همگی اطباست.

یکی از رسالت های کمیته های اخلاق در پژوهش دانشگاه ها و مؤسسات پژوهشی، محافظت آزمودنی های انسانی از خطرات ناشی از انجام تحقیقات است. به منظور اطمینان از رعایت اصول اخلاقی در طول انجام پروژه، نظارت مداوم امری ضروری است. این امر در بسیاری از کشورها با دقت فراوان انجام می گیرد، ولی متاسفانه در ایران بسیاری از کمیته های اخلاق آن چنان که باید، به این مهم نپرداخته و غیر از بررسی اولیه پروتکل ها و ارائه ی گزارشات دوره ای توسط محقق، مکانیسم فعالی را جهت انجام این مسؤولیت به کار نمی گیرند. در این مقاله نویسندگان در مدلی که جهت پایش انواع طرح های پژوهشی اعم از کمی و کیفی که بر روی نمونه های انسانی اجرا می شود ارائه می نمایند، ابتدا مسؤولیت های کمیته و محقق را تبیین نموده، سپس به نحوه ی انجام پایش، به دو صورت بررسی در جلسات کمیته و پایش سریع می پردازند. تعیین نوع و سطح پایش در خصوص پروژه های تحقیقاتی با در نظر گرفتن میزان خطری که متوجه آزمودنی ها می گردد، صورت می گیرد.

هدف اصلی و غایی حرفه ی پرستاری تامین سلامت و بهبودی بشریت است. تحقق این امر، نه تنها از طریق مراقبت های علمی، بلکه با استفاده از روش های اخلاقی و ارتباط صحیح با مددجو امکان پذیر است. شناسایی عوامل اخلاقی مؤثر بر عملکرد حرفه ای پرستاران در ایران و دخالت دادن آن ها در برنامه ریزی های استراتژیک، در نهایت برسرعت حرکت پرستاری ایران در طیف حرفه ای شدن، خواهد افزود.
روش مطالعه ی کیفی برای تحقیق انتخاب شد. از آنجا که عملکرد حرفه ای دارای ماهیتی چند بعدی و متاثر از عوامل مختلف فردی و اجتماعی از جمله مسائل اخلاقی است، محقق از روش آنالیز محتوا به منظور بررسی این عوامل استفاده کرد.
چهار درونمایه ی اصلی از داده ها استخراج گردید که نشانگر عوامل اخلاقی تاثیر گذار بر عملکرد حرفه ای در پرستاری ایران بود. این مضامین عبارت بودند از: «هویت اخلاقی حرفه»، «معنویت و ارزش های اسلامی»، «تدوین کدهای اخلاقی حرفه» و «رعایت منشور حقوق بیمار».
برای عملکرد اخلاقی در پرستاری حرفه ای، نیاز است که پرستاران در درجه ی اول، ابعاد و مسائل اخلاقی را در حرفه ی خود شناخته و سپس حساسیت اخلاقی را در تمام ارتباطات و مداخلات پرستار - بیمار اجرا کنند.

هدف از این مطالعه، بررسی نگرش پرستاران مسؤول مراقبت از بیماران مرحله ی نهایی در بخش های ICU، داخلی، جراحی و دیالیز بیمارستان های دانشگاه علوم پزشکی تهران در ارتباط با اتانازی، انواع آن و عوامل مؤثر بر آن بوده است. این مطالعه، از مردادماه 87 تا اسفندماه 88، در بیمارستان های امام خمینی، امیر اعلم، سینا و شریعتی انجام شد. ابزار مورد استفاده پرسشنامه ای بود که در آن 4 بیمار فرضی مطرح شده و پس از آن سؤالاتی پیرامون آن ها به صورت سه گزینه ای طرح شده بود تا نگرش پرستاران نسبت به موضوع مورد مطالعه سنجیده شود. با 140 نفر از پرستاران مشغول به خدمت در بخش های مراقبت از بیماران مرحله ی نهایی (دیالیز، نورولوژی، انکولوژی و ICU) مصاحبه شد و 102 پرسشنامه ی قابل قبول به دست آمد (response rate =72%) که نتایج به شرح ذیل است:64 درصد پرستاران مخالف اتانازی فعال داوطلبانه، 50 درصد آن ها مخالف اتانازی فعال غیرداوطلبانه، و 58 درصد آن ها مخالف اتانازی غیرفعال داوطلبانه و پرستاران مخالف اتانازی غیرفعال غیرداوطلبانه بر حسب شرایط از 40 تا 80 درصد متغیر بودند.
در این بررسی تاثیر عوامل جنس، سن، بخش محل خدمت، سطح تحصیلات و مدت زمان خدمت نیز بر نگرش ایشان سنجیده شد. از میان متغیرهای فوق، تنها عامل مؤثر به نحو معنی دار بر نگرش پرستاران در مورد تمام انواع اتانازی مدت زمان خدمت بود؛ به طوری که با افزایش سابقه ی خدمت، مخالفت با اتانازی کم تر دیده می شد.
می توان تبیین نظرات پرستاران را به عنوان بخش اصلی تیم مراقبت از بیماران گامی درجهت روشن ساختن نیازهای آموزشی و تدوین قوانین و مقررات مرتبط در این رابطه دانست.

آگاه نمودن بیماران مبتلا به سرطان از تشخیص بیماری خود یکی از چالش های اصلی در مراقبت از این بیماران است. این نگرانی وجود دارد که آگاهی از تشخیص باعث از بین رفتن امید این بیماران شود. در زمینه ی بررسی رابطه ی آگاهی از تشخیص با امید در بیماران مبتلا به سرطان مطالعه ای در ایران انجام نشده است. بنابراین، هدف این مطالعه بررسی رابطه ی آگاهی از تشخیص بیماری با امید در بیماران مبتلا به سرطان است.
این مطالعه ی توصیفی- مقایسه ای در سال 1388 در مرکز آموزشی - درمانی شهید قاضی طباطبایی تبریز انجام گرفت. نمونه ی پژوهش عبارت بود از 150 بیمار که از تشخیص قطعی سرطان خود آگاه بودند و 150 بیمار که از تشخیص قطعی بیماری خود آگاه نبودند. این بیماران با روش در دسترس انتخاب شدند. امید بیماران با استفاده از Heart Hope Index بررسی شد. دامنه ی نمره ی این پرسشنامه بین 12 تا 48 است. تجزیه و تحلیل داده ها با استفاده از نرم افزار آماری SPSS و آمار توصیفی و استنباطی انجام گرفت.
مشخص شد که امید بیماران آگاه از تشخیص سرطان 42/6±61/37 و امید بیماران ناآگاه از تشخیص 10/7±16/37 است. بین سطح امید بیماران دو گروه تفاوت آماری معنی داری وجود نداشت (57/0=P).
این نتایج می تواند نشان دهنده ی این باشد که اطلاع از تشخیص سرطان تاثیری بر سطح امید بیماران ندارد. هرچند که تایید این یافته به مطالعات بیش تری نیاز دارد.