نشریه مطالعات هنر اسلامی
پیاپی 12 (بهار و تابستان 1389)

دو فرهنگ و تمدن چین و ایراناز سالیان پیش در قاره پهناور آسیا خودنمایی می کردند. شاید به دلیل فاصله مکانی این دو قدرت بزرگ بود که در طول تاریخ دو امپراتوری چین و ایران هرگز در مقابل هم نایستادند. اما این دو قدرت عظیم آسیایی، همواره با یکدیگر ارتباطاتی داشتند که این ارتباطات خواه بازرگانی و خواه فرهنگی، تاثیراتی بر فرهنگ مقابل داشته است.هم ایرانیان و هم چینیان به خاطر وفاداری به سنت ها، عناصر فرهنگی وارداتی را به نوعی با فرهنگ و سنت خود همرنگ و هم سو می کردند.ایرانیان انعطاف خاصی نسبت به پذیرش هنر و فرهنگ جدیداز خود نشان می دهند؛ابتدا با آن عجین شده و سپس به تدریج استعداد و خلاقیت خاص خود را از لابلای این مراودات فرهنگی جلوه گر می سازند.
یکی از جنبه هایتاثیرگذارخارجی بر هنر ایران، هنر چیناستکه در بستر یکی از قدیمی ترینتمدن هایبشریشکل گرفته است. با حمله مغول ها به ایران در سده یسیزدهم تا هفتم و با رویکار آمدن ایلخانان، پس از سپری شدن ناآرامی ها و آشوب ها، ارتباطات بین دو کشورایران و چین، به عصر طلایی خود رسید؛ چرا که هر دو کشور مورد حمله یک مهاجم خارجی قرار گرفته و تحت حکومت واحد مغولاداره شدند.حاکمان مغول (خاندان سونگ و یوآن) کهبه طور جدی تحت تاثیر فرهنگ و هنر غنیچین قرار گرفته بودند، از طریق ارتباطات سیاسی، تجاری و بعدهافرهنگی، اینعلاقه ی خود را به هم پیمانخویش در ایراننیزتسریبخشیدهو مقدمات تاثیر متقابل هنر ایران و چین در زمینه های مختلف هنری و از جمله نقاشی، فراهم کردند.
سئوالات:1-آیا عناصر تشکیل دهنده نگاره های چینی در نقاشی های ایرانی دوره ایلخانی نیز تاثیر گذارده است؟
2-چه تفاوت ها و شباهت هایی در خصوص انعکاس طبیعت در نقاشی های چینی و ایرانی وجود دارد؟
1-بررسی نمادین طبیعت گرایی در نقاشی های دوران سونگ، یوآن و ایلخانان ایرانی2-بررسی عناصر مشترک تشکیل دهنده نگاره های چینی و ایرانی

تشکیل دولت فاطمی موفقیت آمیزترین دستاورد سیاسی شیعه اسماعیلی بوده است. تقریبا همزمان با شکل گیری این دولت در شمال آفریقا، دولت آل بویه در ایران در حال تکوین بود. روابط این دو سلسله شیعه، حسنه و در خور توجه بوده است. سلسله فاطمی در سال 909/297 توسط تشکیلات بسیار پیشرفته فکری و اجتماعی به نام نهضت اسماعیلیه که خود بخشی از مذهب تشیع بود، شکل گرفت. این حکومت شیعه مذهب در غرب دنیای اسلام سبب شکوفایی انواع هنرها، صنایع، رونق اقتصادی و پیشرفت فرهنگی بسیاری شد.
از جمله این هنرها، هنر نگارگری است. هنرمند دوره فاطمی، هم بر زمینه حساس کاغذ و هم بر زمینه سرد و بی روح دیوارها و همچنین بر روی سفالینه ها، روح آفرینی و نقش آفرینی کرده است.
موضوع مورد بررسی در این مقاله با تاکید بر هنرهای مصور و نگارگری بر اساس مضامین درباری، (شامل موضوعات غنایی، خلفا و زندگی درباری و...)، مضامین نمادین، اجتماعی و جنگ و شکار طبقه بندی شده است.
این بررسی مضمونی بر نمونه آثار سفالینه، نقاشی های دیواری و تک برگ های آسیب دیده نسخ مصور صورت گرفته است. آنچه همواره مورد نظر هنرمندان فاطمی بوده، بهره گیری از مضامین دنیوی و تجسم دقیق تر محتوای اثر و نوعی طبیعت گرایی در آثار بوده است.
اهداف مقاله:-دستیابی به پیامد عقاید شیعی فاطمیان بر هنرهای تزیینی و تجسمی آن ها -شناسایی مضامین آثار مصور و منقوش دوره فاطمی سئوالات مقاله:-آیا تعصبات و گرایش مذهبی خلفای فاطمی بر نوع نقوش هنرهای تزیینی و تجسمی آن ها تاثیری داشته است؟
-آثار مصور و منقوش هنرهای فاطمیان دارای چه مضامینی هستند؟

از دوره تیموری به تدریج موضوع های دی گری نیز وارد عرصه ی نگارگری می شود و این هنر به قالب های زندگی مردم عادی در می آید. از این زمان به بعد به موازات تجربه ی ترسیم موضوع های روزمره و واقع گرا در نگارگری ایرانی، منظومه های مصور فاخر ادبی طی قرنها جایگاه بلند مرتبه ی خود را از دست دادند. نگارگر ایرانی به علت تمایل به نوگرایی و علاقه به ثبت موضوع های روزمره، عدم پشتیانی مالی حامی و تاثیر از فرهنگ های دیگر در سه دوره ی تیموری، صفوی، قاجار سراغ واقع گرایی رفته است.
سوالات مقاله:1-آیا با گرایش واقع گرایانه، تفاوت زیبایی شناسانه یعمده ای بین هنر فاخر و عامه پسند (از لحاظ عوامل مضمونی و تکنیکی در استفاده از نور و نوع دید ذهنی و عینی و...) می توان قائل شد؟
2-از چه دوره ای این تلاش ها آغاز می شود و علت های میل به این گرایش چیست؟
3-آیا رگه هایمردم شناسی در این نگاره ها قابل تشخیص اند؟
اهداف مقاله:1- دستیابی به این نکته که نقاشان ایرانی تنها در اثر تعامل با فرهنگ غرب نبوده که به واقع گرایی روی آورده اند، بل عوامل دیگری نیز مانند شرایط خود جامعه در این بین دخیل اند.
2-تشخیص و تمایز هنر عامه پسند از هنر فاخر به منظور تعیین وجود یا عدم وجود تمایزهای تکنیکی و مضمونی.
3- مشخص کردن تمایزات مردم گرایی موجود در این سه دوره.

مسجد یکی از مهم ترین عناصر معماریدین اسلام محسوب می شود و مسلمانان صدر اسلام از آن نه تنها به عنوان مکان عبادت، بلکه از آن به عنوان مهم ترین مرکز تجمع و حل و فصل مسائل جامعه نیز استفاده می کردند. مسجد به مرور زمان به محلیبرایتجلی محتوا و روح اسلام بدل شد، چرا که هنرمندان می توانستند با هنرهایی چون خوشنویسی، نقاشی، کاشی کاری و غیره به تزیین آن بپردازند.
از دیگر سو، قرآن کریم به عنوان منبع الهام بخش هنرمندان بوده و آیاتقرآنیبهترینآموزایاخلاقی و اسلامی به شمار می آیند که می تواند در مسجد برای متذکر کردن مردم مورد استفاده قرار گیرند. لذا آیاتقرآنی و تزییناتی چون اسلیمی هایگیاهی و نقوش هندسی با هم در آمیختند و زیباترین و تفکر برانگیزترین آثار هنری را در مساجدی چون گوهرشاد مشهد و مصلی گوهرشاد هرات به نمایش گذاشتند.
بررسی دو مسجد گوهرشاد در هرات و مشهد، نشان می دهد که مسجد گوهرشاد مشهد از کاشی های معرق، معقلی و آجر به طور همزمان استفاده شده و رنگ آبی لاجوردی بیشترین کاربرد را داشته است. خط ثلث و نستعلیق به تزئینات مسجد شکل متفاوتی را بخشیده است. در مجموعه گوهرشاد هرات خط کوفی، نستعلیق و معقلی بیشترین کاربرد را داشته است و سورای فتح، واقعه و آیت الکرسی از جمله سورای مشترک دو مکان بوده است. به نظر می رسدغنایتزییناتاین دو مجموعه دارایاشتراکاتی بوده است اما غنایتزیینی و کتیبایقرآنی مسجد گوهرشاد بیشتر از مصلی گوهرشاد هرات است. روش تحقیقاین نوشتار تحلیلی و توصیفی و ابزار گردآوری اطلاعات کتابخانه ای و میدانی است.
اهداف مقاله:1- شناخت مضامین، مفاهیم و خطوط به کاررفته در دو مجموعه گوهرشاد مشهد و هرات.
2- دستیابی به تفاوت ها و شباهت تزیینی و مضمونی خطوط دو مجموعه.
سئوالات مقاله:1-مفاهیم، مضامین و خطوط به کار رفته در کتیبه ها در هر دو مجموعه کدام است؟
2-تزیینات و کتیبایقرآنی دو مجموعه دارای چه نوع اشتراکات و افتراقی می باشند؟

از میان شاخه های گوناگون هنرهای اسلامی، معماری اسلامی و مخصوصا تزئینات وابسته به آن، دارای جایگاه شاخصی می باشد. آثار برجای مانده از هنرهای تزئینی در ابنیه اسلامی، مخصوصا در اماکن مذهبی نظیر مساجد و بقاع متبرکه، واجد روحیات منحصر به فرد و ژرفای تجسمی هستند. شهر قم به دلیل وجود بارگاه مقدسه حضرت معصومه (س) و خیل کثیری از بقاع امامزادگان، به گنجینه ای پربار از آثار تزئینی معماری اسلامی بدل گردیده است. اما از میان مشاهد و بقاع متعدد این شهر، بقعه امامزاده اسماعیل (ع) معروف به (سید سربخش)، که بنای آن از سده چهاردهم/هشتم (دوره ایلخانی) برجای مانده است؛ مزین به آرایه هایتزیینی زیبا و ارزشمندی می باشد. نوشتار حاضر به بررسی و معرفی انواع نقشمایه هایتزیینی موجود در این بنا می پردازد. در این راستا، نقش هایتزیینی نهفته در تزییناتمعماریاین بقعه، به انواع نقوش منحنیاسلیمی، هندسی و خط نگاره آراسته است.
اهداف اصلی تحقیق:الف) شناخت عناصر و آرایه هایتزیینی در بنای امامزاده اسماعیل (ع).
ب) بررسی و دسته بندی انواع نقشمایه های موجود بنا.
سوالات:الف) نقوش تزیینی بقعه مذکور دارای چه خصوصیاتی هستند؟
ب) عمده نقوش گچبری در این بنا شامل چه نقشمایه هایی است؟
روش تحقیق: شیوه تحقیق در این مقاله به روش تاریخی، توصیفی و تحلیلی بوده؛ و ابزار و شیوه های گردآوری اطلاعات، کتابخانه ای و میدانی است.

آثار هنریایران، از جمله هنر فلزکاری، در طول سده های مختلف تاریخی، انعکاس دهنده اندیشه ها و دیدگاه هایآیینی و مذهبیبوده اند. در اینمیان آثار فلزی دو سلسله سلجوقی و صفوی، از اعصار طلایی هنر ایران، که در اینسرزمینحکومت های مستقل و یکپارچه ایایجاد نمودند، به جهت نوع گرایش های مختلف مذهبیسنی و شیعه، حائز اهمیتبسیاری هستند. آثار بدست آمده از دو دوره مذکور، که در موزه و مجموعه هایداخلی و خارجی از جمله موزه ملیایران، چهل ستون اصفهان، آستان قدس رضوی، موزه هنر کلیولند، ارمیتاژ، متروپولیتن و دارالاظهرالاسلامیهکویت، نگه داریمی شوند؛ به خوبی انعکاس دهنده دیدگاه هایمذهبیحامیان خود و بازتاب نگرش اجتماعی جامعه آن روز می باشند، به طوری که، در این پژوهش با انجام بررسیتطبیقی بر رویبخشی از آثار جمع آوری شده، می تواناینتاثیرات را بر روی فرم، تزیینات و نوع کاربریآن ها مشاهده کرد. نتیجه حاصل از اینبررسی، علاوه بر شاخصه هایفرهنگی و هنری مشترک در هر دو دوره، تفاوتهایبسیاری از جمله به کارگیری نوع تزییناتهندسی، گیاهی و جانوری؛ تکنیک های مورد استفاده؛ کاربرد مواد و مصالح؛ محتوای آثار و استفاده از خط نگاره ها به زبان و خط عربی در دوره سلجوقی و زبان و خط فارسی در دوره صفوی و همچنین نوع کاربری آثار را نیز نشان می دهد.
1-شناخت نوع تاثیرگذاری عناصر مذهبی بر آثار فلزی دوران سلجوقی و صفوی2-شناخت شاخصه هایتزیینی و محتوایی آثار فلزی دوران سلجوقی و صفویسئوالات:1-آیاتزیینات و مضامین خط نگاره ای آثار فلزی دوران سلجوقی و صفوی، تاثیرپذیرفته از مذهب زمان خود هستند؟
2-شاخصه هایتزیینی، فرمی ومحتوایی هنر فلزکاریسلجوقی و صفوی کدام است؟

مهرهای شاهان، از جمله مهمترین آثار هنری دوران صفوی به شمار می روند. تحقیق درباره ی مهرهای شاهان صفوی، طریق، اثر مهرها برروی اسناد و مکتوباتقابل بررسی است. شکل مهرهایالصاقی بر روی این اسناد، به دلیل ارتباط سریع و آنی، با بیننده، در این مقاله ضمن بررسی ویژگی های مهرهای شاهان صفوی، تلاش گردیده است که مهرها نام گذاری و در یک طبقه بندی مناسب قرار گیرند. همچنین با تحلیل شکل، کاربرد، سیر تحول و تطور مهرهای شاهان صفوی تفکیک و مشخص شود.
نتیجه ی نهایی اذعان می دارد که شکل و ترکیب بندی نوشتار مهرهای شاهان صفوی، علاوه بر کارکرد به عنوان نشان حکومتی، دربرگیرنده ی افکار و عقاید آنان نیز است. همچنین شکل در انواع مهر شاهان صفوی از تنوع محدودی برخوردار بوده و در چند شکل هندسی ساده خلاصه شده است. این اشکال با توجه به نوع کارکرد و جنس مهرها، دارای ابعاد متفاوتی بوده و با ترکیب بندی حروف رایج، هویت یافته اند. اهداف مقاله:1.مطالعه و شناخت شکل در مهرهای شاهان صفوی، به منظور تجزیه و تحلیل، طبقه بندی و ثبت تاریخی.
2.دستیابی؛ نوع ارتباط مفهومی مهرها با افکار و اندیشه های شاهان صفوی سوالات مقاله:1.مهرهای شاهان صفوی، چه شکل ها و فرم و مضامینی را دارا هستند؟
2.نقش و مضمونمهرها، چه تاثیری بر شکل و فرمهای مهرهای شاهان صفوی داشته است؟