نشریه رهیافت
پیاپی 28 (زمستان 1381)

کمیسیون بیوتکنولوژی شورای پژوهشهای علمی کشور در سال 1375 تشکیل گردید و از زمان تشکیل تاکنون اقدامات گوناگونی به انجام رسانده است که برخی از آنان عبارتند از: تشکیل کمیته های تخصصی کمیسیون، کلیات پیشنهادی طرح ملی فناوری زیستی، طرح شبکه آزمایشگاه ملی فناوری زیستی، انتشار نشریه کمیسیون بیوتکنولوژی، بررسی و تصویب طرح های تحقیقاتی ملی و انجام طرح تعیین اولویت های تحقیقاتی کشور. آنچه از نظر خوانندگان محترم می گذرد، گزارشی جامع از فعالیت های کمیسیون مذکور می باشد.

پژوهش به عنوان حلقه اول زنجیره تولید فناوری، نقش اصلی را در بهره گیری از فناوری زیستی ایفا می کند. فناوری زیستی در جهان به سرعت رو به پیشرفت است و بیم آن می رود سستی در این زمینه موجب گرفتاری های جدی اقتصادی- اجتماعی در آینده نه چندان دور شود. بررسی ها نشان می دهد علی رغم آنکه پژوهش در فناوری زیستی از کمبود نیروی انسانی، بودجه، امکانات و فقدان زیرساختارهای لازم رنج می برد، با این وجود در کشور فعال بوده و عملکرد علمی و تولیدی قابل توجهی داشته است. در این مقاله، پس از ارزیابی وضعیت تشکیلاتی، بودجه ای و عملکردی بخش پژوهش فناوری زیستی، مروری بر سیاست گذاری ها در این زمینه صورت گرفته است. در انتها، به عنوان جمع بندی، راهکارهایی برای تقویت توان موجود و گسترش بهره مندی از فناوری زیستی در برنامه های توسعه کشور ارائه شده است.

در سده بیست و یکم، تسلط بر فناوری زیستی، در تامین نیازمندی های جامعه بشری از جایگاه کلیدی و نقش محوری برخوردار گردیده است. مقطع زمانی کنونی در ترسیم جایگاه آینده کشورمان در جهان مرحله ای بحرانی محسوب می شود و درک اصولی از وضعیت سالهای آینده در صحنه های علمی، سیاسی و اقتصادی جامعه بین الملل، مغز افزاری بودن بقاء اقتصادی و فرهنگی و احراز قابلیت رقابت در عرصه های اشاره شده را خاطر نشان می کند. در جوامع جویای موقعیت تکنولوی، نیروی انسانی ماهر و متخصص، با توان شرکت در فرآیندهای تحقیقاتی و ارائه راهکارهای نوین، بعنوان محور توسعه پایدار مورد تاکید قرار می گیرد. در این راستا وابستگی فناوری زیستی به توان فکری و تخصصی نیروهای انسانی آموزش دیده، بمراتب بیشتر است. همسو با رویکردهای تکنولوژیکی، اتخاذ سیاست های آموزشی برای نیل به آموزش هدفمند نیروی انسانی مورد نیاز برای ایجاد و به جریان درآوردن فناوری زیستی، اجتناب ناپذیر است و در آن دانشگاه ها نقش محوری عهده دار می باشند. ایجاد زیربنای مستحکم برای تامین نیازمندی های فناوری زیستی کشور در سالهای آینده، مستلزم، اقدام در جهت برنامه ریزی متمرکز و سازماندهی ساختار آموزشی کارآمد، متناسب با اهداف برنامه ملی فناوری زیستی است. در این رهگذر، برآورد تعداد متخصصین مورد نیاز برای سالهای آینده در کشور افزایش هدفمند ظرفیت و یا تعداد دوره های آموزش فناوری زیستی، منطبق با ملاک های متضمن حفظ کیفیت آموزشی، از اقدامات ضروری در قالب تدوین «سیاست های راهبردی آموزش فناوری زیستی» پیشنهاد می گردد.

اختصاص قریب به 60 میلیون هکتار از اراضی زراعی جهان به کشت گیاهان حاصل از مهندسی ژنتیک در سال 2002 که تولید، مصرف و رهاسازی میلیاردها تن «موجودات زنده دست ورزی شده» را به دنبال داشته است برای آگاهان و تحلیل گران تردیدی را بر جای نمی گذارد که این فناوری همچنان راه خود را برای سیطره بر جهان کشاورزی ارائه خواهد داد. اگر چه پیشرفت های ناشی از مهندسی ژنتیک و بیوتکنولوژی تحسین برانگیز و غیرقابل انکار است، اما صدای منتقدین و احتیاط پیشگان را نیز باید شنید. این مقاله در تلاش است تا ضمن معرفی اجمالی دستاوردهای مهندسی ژنتیک در کشاورزی و فواید آن، دیدگاه های مخالفین این فناوری را نیز بیان کرده و ضمن تجزیه و تحلیل آنها، به معرفی گروه های مختلف و انگیزه های مخالفت آنها، بپردازد. به طور کلی مهندسی ژنتیک دارای دو دسته مخالف است، «مخالفین مطلع و منطقی» و «مخالفین ناآگاه یا دارای غرض وغیرمنطقی». نگرانی های ابراز شده نیز از این دو دسته خارج نیست. نگرانی های ابراز شده توسط گروه های مخالف منطقی را می توان در ملاحظات زیست محیطی، ملاحظات مربوط به سلامتی انسان، دام و کشاورزی و ملاحظات اقتصادی و عمومی خلاصه نمود. مقررات زیست ایمنی به عنوان دستاورد تعامل جهانی موافقین و مخالفین مهندسی ژنتیک و جایگاه فعلی آن در ایران و جهان معرفی شده و ساختار فرابخشی مناسب تشکیلات متولی این امر در ایران زیر نظر رییس جمهور پیشنهاد می شود.

فناوری اطلاعات، همان گونه که بسیاری از محورهای زندگی را متحول کرده، آموزش عالی را نیز با تغییرات شگرفی روبرو نموده است. مؤسسات آموزش عالی در کشورهای پیشرفته و در حال توسعه، برنامه های چند رسانه ای اثربخش و پیچیده ای را ارائه می کند. دانشگاه مجازی به صورت پدیده ای درآمده که دسترسی به آموزش عالی را افزایش می دهد. این پدیده تا حدودی راه خود را به دنیای دانشگاه باز کرده است. تاثیر فناوری اطلاعات بر آموزش و یادگیری عمیق تر و شگرف تر از آن بوده است که افراد در آموزش عالی تصور کنند. دانشگاه های ایران نباید این تحولات را نادیده بگیرند. در این مقاله تاثیر فناوری های ایجاد شده شامل اینترنت و شبکه جهان گستر، بر آموزش عالی، و همچنین ظهور و افول برخی از دانشگاه های مجازی، تاثیرات احتمالی فناوری اطلاعات بر آموزش و یادگیری و تاثیر فناوری اطلاعات بر تعاملات جامعه دانشگاهی به بحث گذاشته می شود. در این نوشتار، پیشنهاد شده است چنانچه اعضای هیات علمی و دانشجویان دانشگاه ها بخواهند به منظور تدوین مطالب و درس نامه ها، با هدف اثر بخش کردن آموزش عالی، از این فناوری ها بهره ببرند، باید خواستار سرمایه گذاری عظیمی در فناوری اطلاعات شوند. این سرمایه گذاری موجب غنای آموزش عالی و بهبود دانش پژوهی در جامعه دانشگاهی می شود و در نهایت، موجب ارتقای کیفیت دانشگاه های ایران می گردد. رویکرد دانشگاه مجازی برای افزایش دسترسی و بالا بردن کیفیت آموزش عالی، سیاستی مقطعی است و پیش از اجرای آن باید مطالعات و تاملات فراوانی صورت گیرد. در این مقاله برخی پیشنهادها به منظور تدوین و طراحی زیربناهای فناوری مناسب اطلاعات ارائه شده است.

این مقاله مساله «مهاجرت نخبگان علمی و فرار مغزها» در ایران را به عنوان نتیجه و عارضه مربوط به ضعف نهادینه شدن علم مورد تجزیه و تحلیل قرار می دهد. براساس فرضیه مقاله، با افزایش میزان نهادینه شدن علم از میزان مهاجرت و فرار مغزها کاسته خواهد شد. چارچوب مفهومی AGIL مستخرج از نظریه عمومی نظام اجتماعی «تالکوت پارسنز» برای تجزیه و تحلیل نهاد علم در ایران مورد استفاده قرار می گیرد. هر چند فرایند جهانی شدن، وضعیت نهاد علم و مساله مهاجرت و فرار مغزها را در جوامع گوناگون تحت تاثیر قرار می دهد ولی توسعه علمی با توجه به الزامات و زمینه های بومی و ملی علم صورت می گیرد و تنها یک نهاد علم با ریشه های اجتماعی- فرهنگی درونی می تواند در ارتباطات جهانی کنونی جایگاه خود را پیدا و حفظ کند. براساس الگوی AGIL علم در صورتی حالت نهادینه پیدا می کند که هنجارها و انگیزش های لازم را برای رفتارها و کنش های اعضای جامعه علمی فراهم کند و برای حفظ و فعالیت افراد دارای جاذبه های هنجاری باشد. مهاجرت نخبگان علمی نشانگر ناهمنوایی اساتید و پژوهشگران با انتظارات نقش خویش در چارچوب نهاد ملی علم است. ارتباط علم با موقعیت اجتماعی به عنوان محیط پیرامونی خود باعث ایجاد همزمانی بین علم و محیط می شود و توانایی نظام علم برای هماهنگی خود با جامعه را افزایش می دهد. عناصر گوناگون نظام علمی، در حالت تعادل، برای افزایش درجه ارتباط و ارتقاء کارآیی نظام با تعیین اهداف متناسب با محیط در جستجوی همنوایی و هم زمانی بین نظام و محیط بر می آیند. نظام علمی، در عین حال برای کسب اهداف خود تسهیلات و منابع لازم را از جامعه دریافت می کند. نظام علمی در صورت تعادل، یک مجموعه یکپارچه را تشکیل می دهد که در دو سطح فردی و سازمانی از انسجام و ارتباط برخوردار است و بدین ترتیب افراد را در حوزه جاذبه همبستگی درونی خود حفظ و نگهداری می کند. این مقاله الزامات کارکردی علم در ایران را مقتضیاتی برآوردنشده می یابد و به این دلیل کاهش مهاجرت نخبگان و متخصصین علمی را مشروط به توسعه استقلال و وابستگی کارکردی نهاد علم در ایران می داند. بررسی روابط بین نهاد علم و نهادهای اقتصادی، سیاسی، اجتماعی و فرهنگی در ایران بیانگر ضعف ارتباط نهاد علم با سایر نهادها در این کشور می باشد. در پایان این سوال مطرح می شود که برای افزایش نهادینه شدن علم و افزایش ارتباط بین نظام علم و سایر نظام های اجتماعی چه می توان کرد؟ پاسخ به این سوال در واقع بیانگر راهکارهای ممکن برای نگهداری و استقرار مغزها در کشور می باشد.

با استفاده از داده های موجود بر روی پایگاه اینترنتی مؤسسه اطلاعات علمی (ISI)، تعداد مقالات ایرانیان در سه بخش علوم محض (SCI)، علوم اجتماعی (SSCI) و هنر و علوم انسانی (A&HSCI)، در فاصله سالهای 2002-1993 استخراج شد. نتایج نشان می دهد که درصد تولید علمی ایران براساس تعداد مقالات SCI از رشد نسبتا خوبی برخوردار بوده است. وضعیت تولید علمی ایران با کشورهای آسیایی مقایسه شده است از مجموع 1934 مقاله SCI ایران در سال 2002، 61 درصد آنها مربوط به استان تهران می باشد. 4/37 درصد مقالات SCI سال 2002، متعلق به شیمیدانان ایران است.

در این نوشته سعی شده است بعداز تعریف برخی مفاهیم بنیادی از قبیل آموزش از راه دور، آموزش مکاتبه ای و دانشگاه های باز به بررسی تاریخچه آموزش از راه دور پرداخته شود که در این بخش توضیح داده می شود که آموزش از راه دور چهار مرحله را پشت سر گذاشته است مرحله اول، آموزش مکاتبه ای، بوده و در مرحله دوم آموزش رادیویی به آن اضافه گردیده است با بکارگیری تلویزیون آموزش از راه دور وارد مرحله سوم خود شد و در مرحله چهارم یا مرحله فعلی، رایانه با توانایی شگفت انگیر خود توانست آموزش از راه دور را ورای تمامی محدودیت های زمانی و آموزش مکانی که در گذشته تصور می شود قرار دهد. در قسمت دیگری از این بخش به تاریخچه آموزش از راه دور در ایران نیز پرداخته شده است و سپس انواع موسسات آموزش از راه دور شرح داده شده است: نوع اول موسساتی که روش تدریس آنها اصولا بر پایه آموزش از راه دور و بهره گیری از وسایل جانبی این نوع آموزش طرح ریزی شده است و در نوع دوم آموزش از راه دور تنها مکمل برنامه های آموزشی سنتی حضوری است. در بخش دیگر مقاله به نقش آموزش از راه دور در توسعه کشورهای پرداخته شده است و در پایان نیز استراتژی های مختلف جهانی برای گسترش آموزش از راه دور به معرفی برخی از انجمن های مختلف و مهم بین المللی آموزش از راه دور پرداخته است.

همایش از نظر میزان فراگیر بودن موضوع و با گستره جغرافیایی شرکت کنندگان به سه دسته ملی، منطقه ای و بین المللی تقسیم می شوند. همچنین همایش ها برحسب وظایفی که برعهده دارند نامهای مختلفی از قبیل کنفرانس، کارگاه آموزشی، کمیسیون، سمپوزیوم، فروم و... به خود می گیرند. در این مقاله ابتدا به تعریف انواع همایش ها از نظر گستره جغرافیایی پرداخته و سپس کلماتی که در زبانهای دیگر به معنای همایش آمده و به نحوی در زبان فارسی وارد شده است تعریف شده و در آخر به چگونگی برگزاری یک همایش و زمانبندی آن پرداخته شده است.

امروزه همه کشورها اعم از کشورهای صنعتی و کشورهای در حال توسعه در تلاشند تا بر حجم سرمایه گذاری های تحقیقاتی خود بیافزایند. در این میان کشورهای صنعتی برای حفظ موقعیت خود و یا افزایش برتری خویش در صحنه های رقابت بین المللی، در تحقیقات سرمایه گذاری می کنند و کشورهای در حال توسعه نیز دریافته اند که برای رسیدن به رشد وتوسعه واقعی و حل و رفع اصولی مسائل و مشکلات اقتصادی و اجتماعی خود راهی جز سرمایه گذاری در زمینه تحقیقات ندارند. تحقیقات در زمینه صنعت از مواردی است که کشورهای صنعتی بویژه صنعتی پیشرفته به آن اهمیت ویژه ای می دهند و در این کشورها بخش خصوصی در مقایسه با بخش دولتی تامین کننده اصلی منابع مالی تحقیقات می باشد، در حالیکه در کشور ایران، تنها دولت، تامین کننده منابع مالی تحقیقات است. در این مقاله روند اعتبارات برنامه تحقیقات صنعتی در ایران مورد بررسی قرار می گیرد و با اعتبارات بخش دولتی (و نه بخش خصوصی) سایر کشورها مقایسه می گردد.

چین از اواخر سال 1978 فعالانه برای وارد کردن فناوری از خارج تلاش کرده است. دولت این کشور با پی بردن به نقش و اهمیت فناوری در توسعه اقتصادی، مصمم گردید که شکاف تکنولوژی بین این کشور و کشورهای پیشرفته را از میان بردارد. سرمایه گذاری مستقیم خارجی در سال های اخیر نقش عمده ای در زمینه ورود فناوری به چین بازی کرده است. چین از سرمایه گذاری خارجی برای بازارهای داخلی و خارجی استقبال کرده است. سیاست های گوناگونی از قبیل: معافیت های مالیاتی، نرخ های نازل برای استفاده از زمین، انعطاف پذیری نیروی کار و... را اتخاذ و در دسترس سرمایه گذاران خارجی قرار داده است. برای درونی نمودن فناوری وارداتی در چین تلاش گسترده ای صورت می گیرد. انتخاب فناوری وارداتی باید با نیازهای چین متناسب باشد و موجب تقویت ظرفیتهای درونی کشور شود. مطالعات ارزیابی و امکان سنجی، باید تا جای ممکن قبل از شروع روند واردات فناوری صورت گیرد. دولت تلاش می نماید همواره فهرستی از اولویت های خود را برای ورود فناوری اعلام کند و مدیریت کلان دقیقی در این عرصه اعمال نماید تا از واردات فناوری های تکراری و نامناسب جلوگیری شود. همچنین دولت وظفیه خود می داند قوانین و مقررات لازم را در راستای تضمین حمایت مالی مناسب برای جذب فناوری وارداتی و مشارکت کامل واحدهای تحقیق و توسعه در تمام مراحل معرفی فناوری وارداتی و جذب و اصلاح آن اتخاذ نماید. یکی از موفقیت های اساسی چینی ها ایجاد یک سیستم قوی علوم و فناوری بوده است که به کمک آن توانسته اند هم نیروی انسانی متخصص را افزایش دهند و هم با گسترش تحقیقات داخلی زمینه های لازم را برای جذب و اصلاح فناوری وارداتی فراهم کنند. موفقیت دیگر چین دستیابی این کشور به فناوری پیشرفته به منظور تقویت مبانی فناوری و تقویت فرآیند توسعه صنعتی کشور بوده است که دلایل نیل به این موفقیت، چرخش کامل اقتصاد کشور به سوی برون گرایی و میدان دادن به فعالیت بخش خصوصی و سرمایه خارجی و استفاده از روش های مختلف انتقال فناوری بوده است که دو روش سرمایه گذاری مشترک و سرمایه گذاری مستقیم خارجی از عمده ترین آنها محسوب می شوند.

در تحولات چند دهه اخیر، بویژه در کشورهایی که توانسته اند از نظر علوم در زمره کشورهای توسعه یافته محسوب شوند و یا در محرله انتقال قرار گیرند، توجه ویژه به تولید علم و بهره برداری از آن مورد تاکید بوده است...

فصلنامه رهیافت از شماره 28 صفحاتی را به انعکاس سیاست های علمی و پژوهشی دستگاه های علمی - اجرایی کشور اختصاص داده است. از این رو از کلیه متولیان بخش های علمی و پژوهشی دولتی و خصوصی که تمایل دارند از این طریق اطلاع رسانی مفید و جامع به محققان و پژوهشگران از یک سو و برنامه ریزان علمی و پژوهشی کشور از سوی دیگر صورت پذیرد، درخواست می نماید مراتب را به دفتر فصلنامه اطلاع دهند.