فصلنامه لسان مبین (پژوهش ادب عرب)
پیاپی 1 (دی 1389)

منتقدان ادبی همواره در پی دستیابی به معیارها یی برای سنجش و ارزیابی آثار ادبی بوده اند. فلاسفه قدیم ازجمله ارسطو و افلاطون، گام های اولیه را در این مسیر برداشتند. در ادبیات اسلامی عبدالقاهر جرجانی برجسته ترین شخصیتی است که آرا و اندیشه های خود را در این زمینه در نظریه ای منسجم و تکامل یافته به نام «نظریه نظم» ارائه کرده است. در ادبیات غربی اصطلاح (Aesthetica علم زیبایی شناسی) را نخستین بار فیلسوف آلمانی «الکساندر گوتلیپ بومگارتن» (1762م) در نیمه ی دوم قرن هیجدهم به کار برد، منتقد ایتالیایی «بندتو کروچه» و منتقد انگلیسی «آ.ای. ریچاردز» از جمله منتقدان غربی هستند که در این حوزه به کاوش پرداختند. طرح موضوع وحدت ساختار و ارزیابی اثر بر اساس محور نظم و بافتار کلام، اعتقاد به عدم انفصال میان شکل و معنی، وحدت اندیشه و خیال در آفرینش هنری، تناسب معنای لفظ با نوع موسیقی و آهنگ، عدم تفکیک میان بیان عادی و آراسته، از جمله دیدگاه های مشترک میان آنان است. این مقاله ضمن بررسی عناصر زیبا شناختی سخن از دیدگاه عبدالقاهر و دو تن از ناقدان غربی، به بیان اشتراکات و تفاوت دیدگاه های آنان می پردازد.

نگارنده در مقاله حاضر، پس از مقدمه ای درباره اصطلاح «غزل» و وجه تسمیه آن، کوشیده است با بررسی ویژگی های غزل فارسی در چند بخش از جمله خاستگاه، قالب، مضامین و تحول آن ها به این سؤال پاسخ دهد که آیا غزل فارسی به ویژه در آغازین سده های عرضه از زبان و ادب و فرهنگ عربی اثر پذیرفته است.

علم نحو، علم قرائت و تفسیر، از جمله دانشهای بنیادین در علوم اسلامی هستند که بعد از نزول قرآن تکوین یافته اند و در راستای فراگیری این علوم، علم إعراب قرآن جایگاه ویژه ای را به خود اختصاص داده است. پس از نزول قرآن، بتدریج پژوهشهایی در زمینه ی علوم قرآنی شکل گرفت. عالمان بسیاری در عرصه ی پژوهش قرآنی گام نهادند. از جمله این عالمان نحوی که آثار ارزشمندی از خویش به جای نهادند تا راه پژوهش را روشن سازند. ابن انباری صاحب «غریب إعراب القرآن»، و ابوالبقاء عکبری، صاحب «إملاء ما من به الرحمن» می باشند. بی تردید، آثار قرآنی آنان در زمینه ی إعراب قرآن، راهگشای متاخرین بوده. این دو نویسنده اسلوبی مشابه داشته و پرداختن به مسائل نحوی وجهه ی بارز آثار آنها میباشد. اختلاف آنها بیشتر در مباحث جزئی نظیر؛ بررسی ریشه لغت، بیان مذهب فقهی و تفسیر است.بسیاری این تشابه، دلیل نگارش این مقاله میباشد.
همچنین، این مقاله در ابتدا، نگاهی گذرا به تاریخچه ی علم نحو دارد. سپس به معرفی این دو عالم بزرگ نحوی و تحلیل اسلوب نگارش آنان در دو کتاب مذکور پرداخته. در پایان مقایسه ای بین دو اثر صورت گرفته، تا وجوه اختلاف را نمایان سازد.

شعر و ادب فارسی یکی از غنی ترین ادبیات جهان است که در زمینه های حکمت، اندرز، اخلاق و بطورکلی، هر آن چه مربوط به امور اخلاقی و معنوی انسانها می شود، آثار ارزنده وانبوهی را برای جامعه بشری به ارمغان نهاده است. تالیفات و مقالات گوناگون در زمینه های یادشده، خود گویای این واقعیت است که نه تنها پیشگامان گذشته ایران زمین، حق مطلب را بخوبی ادا کرده اند؛ بلکه خردمندان و فرزانگان امروز ادب فارسی نیز، در جهت معرفی این آثار به مشتاقان ادب، از هیچ کوششی فروگذاری نکرده اند. و بدین سبب است که ما در صدد بررسی و گشایش مجدد آثار اندیشمندان کهن خویش، که به پارسی نگاشته-اند، نبوده و نیستیم. اما متاسفانه به دلایل متعدد، از جمله عوامل فرهنگی و سیاسی، ما کمتر به آثار پارسیان عرب گوی وعرب سرای پرداخته ایم، که پا به پای ادیبان وطن- اگر چه نه از جهت کمیت-به پیش رفته اند و آثار گرانباری را برای بشریت به ارمغان نهاده اند. ما در این مقاله، به بررسی یکی از حکیمان متعهد ادب خراسان و نویسنده ی مخصوص و مورد وثوق سبکتکین و پسرش محمود، که صداقت، صبر و پایداری وی در برابر فساد دربار غزنوی، بویژه چاپلوسان درگاه، حذف او را ازحلقه ی قدرت و تبعید دائم به دیار غربت در پی داشت و سرانجام نیز به مرگ وی منتهی شد، می پردازیم و حکمت، راستی و بردباری را از کلام این حکیم وارسته و پیشگام صحنه خرد و مقاومت، که در ادب عربی چون چراغی فروزان پیوسته می درخشد، از نظر می گذرانیم.

در سالهای اخیر دانش سبک شناسی (Stylistics) جایگاه نخست را میان پژوهشهای زبان شناسی به خود اختصاص داده است و در این راستا، از دانش بلاغت که رابطه ای عمیق میان این دو دانش برقراراست، بهره جسته است. قرآن به عنوان نمونه والای سخن فصیح و بلیغ همچنان در کانون توجه ادیبان و پژوهشگران و زبانشناسان است. با توجه به این امر، نوشتار پیش رو، برپایه دانش زبانشناسی و سبک شناسی و با تکیه بر دانش بلاغت که با سبک شناسی رابطه ای عمیق دارد می کوشد تا با رعایت روش تحقیق، به تحلیل و بررسی رابطه بین واژگان، ترادف، مشترک لفظی، تکرار، افراد، جمع، تعریف، تنکیر، واستفهام وآواشناسی درسوره مریم (ع) بپردازد.
در این سوره تمامی واژگان در جایگاه ویژه خود قرار گرفته اند. اگر قصد بزرگ جلوه دادن کاری باشد واژه به صورت نکره می آید واگر قصد توضیح وشرح باشد واژه به صورت معرفه خواهد آمد. به سبب وجود شکایت و غم واندوه موجود در سوره، بیشتر از آوای مد استفاده می شود؛ زیرا با استفاده از این آوا، فضای گسترده تری جهت اظهار حزن واندوه است.

درشعرشریف رضی بعضی الفاظ شعرعربی قدیم ازقبیل؛ زن، شراب و سفر به بیابان درقالب رموز اهل تصوف بکاررفته، عشق به زن درشعراو، عشق مادی نیست بلکه رمزی است که به عشق به ذات الهی نظر دارد. ذکر موضوع بعد مسافت بین او ومحبوب دلیلی است بر تائید این ادعا، مسافتی که چشم، توان نظر برمحل استقراراو را ندارد و با رؤیای بصری به دیدن او نائل نخواهد شد؛ بلکه آنچه محقق می شود رؤیائی قلبی است. سفر به بیابان عشق ممدوح به معنی سفر انسان به عالم دنیا از ولادت تا روز وفات است. این سفر در واقع سفرنفس انسان است که با عبور از گذرگاه های پرپیچ وخم وپر رنج وعذاب نهایتا به جانب پروردگارش پایان می یابد وشراب رمزحب الهی وفانی شدن دراوست. اعتقادات خالصانه شاعربه اسلام وفرائض دینی بی هیچ شکی تمایل او به شراب را نفی می کند، لذا آمدن اسم ورسم شراب در ابتدای بعضی غزلیات باید دلائل دیگری داشته باشد؛ به ویژه آنکه شاعرهنگام ذکراین الفاظ؛ مثل اهل تصوف به اسلوب تقابل می پردازد وکلماتی ازقبیل؛ صحو وسکر، اصل وفرع را مقابل هم ذکر می کند.

در منابع عربی چهره عدالت خواهی و ستم ستیزی ایرانیان بسیار روشن و گاه حیرت آور و اغراق آمیز است، آنچه در این منابع جای تردید ندارد، وجود اخبار و گزارش هایی در این خصوص است که نظیر آن را در فرهنگ دیگر ملل، به سختی می توان یافت، به گونه ای که با تامل در آنها می توان عدالت خواهی را از شاخصه ها و بارزترین ویژگی های ایرانیان قبل از اسلام دانست.
اما آنچه جای بحث و گفتگو دارد، تحلیل این دیدگاه و تشخیص میزان درستی و نادرستی آنهاست، زیرا از یک سو احتمال جعل، تحریف، اغراق و واژه گونه گی حقایق را با انگیزه های مختلف از جمله شعوبی گری نمی توان نادیده گرفت و از دیگر سو این احتمال وجود دارد که ما ایرانیان چهره واقعی نیاکان خود را به اندازه عرب ها نشناخته باشیم و گاه به ناحق افتخارات گذشته خود را تخریب کرده باشیم.
هدف ما در این مقاله، نشان دادن این زاویه از لایه های پنهان در فرهنگ ایرانیان باستان در منابع عربی است، تا به عنوان یک واقعیت، زمینه لازم برای تحلیل و بررسی آنها فراهم گردد.

گفتار پیش روی به یکی از سخن سرایان سده دوم هجری می پردازد. وی سفیان بن مصعب عبدی نام دارد.
در این پژوهش ثابت شده این شخصیت همان کسی است که در حدیث امام صادق (ع) مورد تاکید قرار گرفته است.
به گونه ای که امام صادق (ع) شیعیان را تشویق فرمودند تا شعر سفیان را به فرزندانشان بیاموزند. روشن کردن جایگاه و منزلت ادبی سفیان بن مصعب عبدی، جلوه احادیث مرتبط با ولایت علی (ع) و جایگاه اهل بیت در شعر او، از دیگر مواردی است که در این مقاله، بدانها پرداخته شده است. همچنین در این مقاله به برخی از اغراض شعری این شاعر، اشاره رفته است؛ به ویژه اشعار وی در مدح و ذکر صفات اهل بیت(ع).

حضور حیوانات در داستان های قرآنی در کنار شخصیت های انسانی، این داستان ها را خارق العاده و جذاب ساخته و حیرت همگان و تشکیک برخی را سبب شده است. باید توجه داشت که حیوانات به رغم تفاوت در نوع و سطح، از موهبت زبان به عنوان عنصر برقراری ارتباط برخوردارند و برخی افراد انسانی به واسطه امتیازات و کمال انسانی خود قادر به دریافت و فهم زبان حیوانات هستند. تفاوت این دو(انسان وحیوان)، از حیث کیفیت نطق است و این بدین خاطر است که، زبان هر گروه از مخلوقات -به خاطر اختلاف جامعه آن ها-، با هم متفاوت است. گفت وگوی حیوانات در قرآن کریم از چند جهت حائز اهمیت است: 1- به وسیله سخن گفتن آنان، به آنان شخصیت انسانی و داستانی داده شده است. 2- معارف والایی از زبان آن ها نقل شده است. 3- حضور حیوانات(به صورت حقیقی) در داستان های قرآنی در کنار افراد انسانی، این داستان ها را خارق العاده و جذاب ساخته و حیرت همگان و تشکیک برخی را سبب شده است. این گفت وگو، به چهار صورت در قرآن کریم آمده است: 1-گفت وگوی حیوانات با اشخاص بشری، 2-گفت وگوی حیوانات با یکدیگر، 3-گفت وگوی خدا با حیوانات، 4-گفت وگوی حیوانات با خدا.

اعشی، «صناجه العرب= چنگی عرب» یکی از شاعران طبقه ی اول عصر جاهلی است که او در سرودن اشعار غنایی متبحر بوده است.وی در تمامی موضوعات شعری طبع آزمایی کرده و بیشتر اشعار او در مدح سروده شده. مدایح وی تکسبی بوده و به همان مضامین دوره جاهلی می باشد. با این تفاوت که اعشی مثل شاعران عصر عباسی در مدح صفات ممدوح بسیار مبالغه می کند. او در باب خمر بر دیگر شاعران جاهلی غلبه می کند و در هجو، به سخره گرفتن مهجو می پردازد. تغزل های وی مادی و جسمانی است و بخش گسترده ای از اشعار او را در برمی گیرد. طبق بررسی ها این شاعر گاهی شعر خود را در قالب داستان بیان می دارد و از به کار بردن الفاظ فارسی و رومی و حبشی و غیره ابایی ندارد. به اختصار می توان گفت که سادگی واژگان، استفاده از اوزان آهنگین، خیال رنگین، عاطفه صادقانه، طولانی بودن قصاید، فراوانی رخدادهای تاریخی، استفاده ی بسیار از آرایه های ادبی همچون تنسیق صفات و تجرید، کثرت تضمین و استطراد از ویژگی های شعری او به شمار می رود. مقاله ی حاضر برآن است تا خلاقیت های این شاعر جاهلی را در انواع موضوعات نمایان سازد و مضامین و ویژگی های شعری وی را با تکیه بر اشعار او بررسی کند و در اختیار ادب دوستان به ویژه فارسی زبان قرار دهد.

یکی از نمودهای نو آوری در شعر معاصر فارسی و عربی به کار گیری اسطوره است. اسطوره ها از زمان پیدایش تا کنون همواره در بستر های مختلفی چون تاریخ و ادبیات رشد کرده و موجب غنای آثار شده اند.
از جمله شاعران موفق اسطوره پرداز، احمد شاملو و ادونیس هستند. اسطوره برای شاملو و ادونیس منبع الهام است. آنان به واسطه ی اسطوره گنجینه های ابهام آلود دوران گذشته نقب زده و از آن گنجینه ها هر آنچه را مناسب تجربیات شعری خویش دیده اند، آنها را زینت بخش اشعار خویش ساخته اند.
مهمترین اساطیر مورد استفاده در شعر شاملو و ادونیس که با نمونه های شعری مورد بررسی تطبیقی قرار گرفته عبارت از؛ اساطیر عشق، مرگ و رستاخیز، درد و رنج، تمرد و رویارویی، گمراهی و انحراف، غربت و رنج سفر، یاس و نومیدی و...
به نظر می رسد در شعر شاملو و ادونیس، اندیشه ی تحول، گرانیگاه بیشتر این اسطوره هاست. این دو شاعر با ملاقات و مراوداتی که داشته اند، احتمالا از اندیشه-های یکدیگر متاثر گشته اند.