فصلنامه اندیشه نوین دینی
پیاپی 4-5 (بهار و تابستان 1385)

مقاله حاضر نخست اقسام حکومت و سپس قسم مورد بحث آن یعنی حکومت دینی را با توجه به قرائت های مختلف مورد تحلیل قرار می دهد، سپس در تعریف حکومت مردم سالار دینی به دو مؤلفه اساسی آن یعنی دینی و مردمی بودن آن می پردازد. برای تبیین و اثبات مولفه اول از دلایل مختلف مانند اختصاص قانون به خدا، اصل اولیه بودن حکومت، احکام اجتماعی اسلام، دلیل نبوت، عدم اهمال شارع، آیات، دلایل خاص استفاده می کند و در ذیل همین بحث ملاک دینی بوده حکومت از منظر علامه طباطبایی مورد کاوش قرار می گیرد. بخش دوم مقاله به تبیین مولفه دوم حکومت مردم سالار دینی (آرای مردم) اختصاص پیدا می کند، در این مبحث عرصه های ظهور و ایفای نقش مردم در مساله انتخاب حاکم، وضع قانون، اداره کشور، انتقاد و نظارت بررسی می شود.

خودشناسی به عنوان یکی از فضیلتهای محوری در اغلب ادیان و فرهنگها، در اثر تصریحات ویتگنشتاین به چالش کشیده شده است. وی با رد ثنویت جسم و ذهن و همچنین مغز و جسم، و رد داننده و دانسته در شناخت عالم ذهن، و در عین حال عدم پذیرش تحویلی نگری رفتار گرایانه در تجارب روانشناختی، گزاره های اول شخص مفرد زمان حال در خصوص خود را نه توصیفات درون نگرانه، بلکه ابراز طبیعی احساسات در قالب نظام نمادین و یاد گرفته شده زبان می داند. وی هم شک و هم یقین را در این گزاره ها رد می کند زیرا در آنها شناختی وجود ندارد که تابع ابزارها و شرایط شناخت باشد. این خطا از نظر ویتگنشتاین ناشی از تعمیم قواعد حاکم بر شناخت عالم عین به حالتهای روانشناختی است. از دگرسوی، مفهوم سازی ها و پژوهشها در زمینه ماهیت و کارکرد خودشناسی در روانشناسی، اهمیت آن را در برداشتی متداول به میان آورده است. بر مبنای دیدگاه ویتگنشتاین تجارب درون روانی، خود عین آگاهی اند و آگاهی از آنها به مهارتی نیاز ندارند، اما یافته های روانشناختی نشان می دهند عدم آگاهی از تجاربی که عین آگاهی اند نیاز به مهارت دارد، مهارتی مخرب و متداول که به بیگانگی از خود منتهی می شود. از این روی، خودشناسی شناسایی و خنثی سازی عادتهای نمادین در جهت گریز از تجارب روانشناختی معنا خواهد یافت که ماهیتا زیر نمادین اند و این امر به انسجام تصریحات ویتگنشتاین با تفسیری از یافته های روانشناختی در خصوص خودشناسی می انجامد.

یکی از مباحث مهم دربازشناخت ترابط میان تفسیر قرآن و علم کلام بررسی میزان تاثیر گذاری مبانی کلامی در فهم و تفسیر آیات است: با بررسی این مساله ضمن آن که وجود گرایش کلامی در میان گرایش های تفسیری اثبات می گردد، چگونگی و میزان دخالت دادن انواع پیش فرض ها از جمله پیش فرض های کلامی در تفسیر آیات مورد توجه قرار می گیرد.
در این مقاله برای اثبات پیش فرض ها و مبان کلامی در فهم و تفسیر آیات، مبحث رؤیت الهی نخست از منظر متکلمان شیعه، معتزله و اشاعره مورد بررسی قرار گرفته و سپس با انتخاب آیه «لن ترانی» (اعراف/ 143). نگرش های تفسیری سه تفسیر، تبیان شیخ طوسی، کشاف زمخشری و مفاتیح الغیب فخررازی که به ترتیب نمایندگان مبانی کلامی شیعه، معتزله و اشاعره اند، مورد کنکاش قرار گرفته است. و تاثیر و دخالت مبانی کلامی در تفسیر آیه مزبور اثبات شده است.

جهت گیری اصلی این نوشتار این است که واپس گرایی قرن اول هجری و توقف تولید علم و رشد فرهنگی در آن مقطع را نشان دهد. ابتدا به تعریف سنت نبوی (ص) و ازش آن پرداخته ایم. سپس سنت ستیزی به عنوان رخداد تاریخی تلخی مطرح شده، نمونه هایی ارایه شده است. میدان داری مرتجعانه اهل کتاب در پگاه اسلام، اتفاق تلخ دیگری بوده که بدان توجه شده است. موضوعات مهم دیگری از قبیل دامن زدن به جعل حدیث، صحابه محوری، سبک شماری قرآن و رو کردن به داستان سرایی نیز مورد بررسی قرار گرفته است. بخش دیگر این مقاله به توجی هات ناروا در مورد سنت ستیزی در سده اول و پاسخ به آنها اختصاص یافته است. درباره نهی از تدوین حدیث به تفضیل سخن رفته به احادیث آن پاسخ داده ایم. علل حقیقی سنت ستیزی از قبیل وفا داری به سنت های قبیلگی، قدرت طلبی، رقابت های تاریخی و جاهلی و... نیز تبیین شده اند.

اهمیت مباحث مربوط به نحوه وجود معقولات ثانیه فلسفی بسیاربارز است چرا که با وجود این معقولات، ارزش معرفتی فلسفه اسلامی ارتقاء می یابد زیرا فلسفه اسلامی از وجود و عوارض ذاتی آن بحث می کند که کلا معقولات فلسفی است، از سوی دیگردراین مقاله تقسیم معقولات ثانیه را که فلسفی و منطقی که برای اولین بار به دست بانی حکمت متعالیه انجام شد شاهد هستیم. صدرالمتالهین با این کار می خواست که این نظر را که مفاهیم فلسفی صرفا مفاهیم ذهنی هستند رد کند. همچنین ملاصدرا در حین تحقیق خود، ویژگی های وجود رابط – که آن نیز از ابداعات خودش است – و نیز حقیقت نسبت و وجود آن را در ظرف عروض و اتصاف تبیین نمود و وجود رابط را بر معنای اتصاف تطبیق نمود و به این نتیجه رهنمون شد که وجود معقولات فلسفی درخارج، وجود رابط و در ذهن وجود وحمولی است واین مسئله به این دلیل که حقیقت وجود حقیقتی مشکک می باشد وبرای هر مرتبه ازوجود بهره ای قرار دارد و وجود رابط بهره ضعیفی از وجود دارد آسیبی به ارزش معرفتی وارد نمی کند. سپس این مقاله به نظر علامه طباطبایی درباره حقیقت وجود رابط می پردازد.

امروزه در حوزه روش شناختی علوم، تحویلی نگری از مسائل مهم است. تحویلی نگری حصر توجه به بعدی ازهر پدیده و نادیده گرفتن وحذف ابعاد دیگر آن است. تحویلی نگری در مواردی کلیت یک پدیده را به اجزاء آن ارجاع می دهد. حصرگرایی روش شناختی از عوامل تحویلی نگری است که خود از تخصص گرایی و دگماتیسم درعلوم ناشی می شود. تحویلی نگری علل روان شناختی فراوانی دارد. تحلیل های عقلی دکارت منشاء اصلی تحویلی نگری است. براساس این نظر تحلیل گرایی دکارت جزء گرایی را پدید آورد و آن اساس تحویلی نگری شد. در این زمینه نظرات مخالف وموافق زیادی مطرح است. بررسی آراء دکارت نشان می دهد جزءگرایی دکارت که بعدها پایه تشریح علمی شد، نه خود واجد تحویلی نگری است ونه مستلزم آن است. منشاء اصلی تحویلی نگری انحرافی است که تشریح علمی بدان گرفتار شد و هدف آن مخالفت وحذف متافیزیک بود. تحویلی نگری در زمینه های بسیاری از اندیشه وفرهنگ رشد کرد. با وجود این که تحویلی نگری بیشتر در علوم و بویژه علوم تجربی مطرح می شود اما در زمینه اخلاق وسیاست دارای جدی ترین نتایج است.