فصلنامه کتاب مهر
پیاپی 1 (زمستان 1389)

رسانه های اجتماعی بنا بر یک تعریف رسانه هایی برای برقراری تعامل اجتماعی مبتنی بر وب هستند و راهی ارزان و قابل دسترس برای انتشار اطلاعات از سوی عموم کاربران. این تعریف عام، بسیاری از وب سایت‎ های با کارکرد ارتباطی را در زمره رسانه های اجتماعی قرار داده است؛ فروم‎های اینترنتی، وبلاگ‎ها، شبکه های اجتماعی، ویکی ها و پادکست از این قبیل هستند. اما یکی از پرکاربرترین انواع رسانه های اجتماعی را شبکه های اجتماعی تشکیل می‎دهند. در این مقاله هدف ما مطالعه نحوه شکل گیری، اهداف، دلایل شکل گیری و رشد، مشخصه های بارز و تحولات اساسی هشت نمونه‎ از شبکه های اجتماعی، یعنی فیس بوک، مای اسپیس، لینکدین، ارکات، تگد، زینگ، سای ورلد و های فایو است. چارچوب نظری این تحقیق بر نظریه ارتباطات با واسطه کامپیوتری (سی. ام. سی) مبتنی است که به خوبی ویژگی های فضای ارتباطی جدید مانند گمنامی کاربر، نبود ارتباطات غیر کلامی، جدایی فیزیکی و قابلیت انعطاف جسمانی را تشریح می‎کند. این مطالعه تاریخی نشان می‎دهد که کارکردها و محتوای صفحات کاربری در هر شبکه اجتماعی ناشی از تعامل پیچیده میان خواست کاربران و تلاش مدیران آن شبکه در جذب مخاطب و کسب سود است. از سویی برخی شبکه ها برخلاف خواست مدیران آن در نقاط خاصی از جهان مورد استقبال قرار گرفته اند و از سوی دیگر، هر روز امکانات و خدمات جدیدی به این سایت‎ها افزوده می‎شود تا مخاطبان بیشتری جذب شوند.

چکیده مفهوم رسانه های اجتماعی در راس همه برنامه های تجاری روز دنیاست. تصمیم گیرندگان و مشاوران در تلاش برای شناخت راه ها و روش هایی هستند که شرکت ها بتوانند از ویکی پدیا، یوتیوب، فیس بوک، سکند لایف و توئیتر بهترین استفاده را ببرند. با توجه به این منفعت به نظر می رسد که استفاده محدود از رسانه های اجتماعی دقیقا همین معنا را می رساند؛ این مقاله به ارائه توضیحاتی در این زمینه می پردازد. مقاله حاضر با شرح مفهوم رسانه های اجتماعی1 و بحث پیرامون آنچه از مفاهیم مربوطه نظیر وب 2 و محتوای ایجادشده توسط کاربر مطرح می گردد، آغاز می شود. براساس این تعریف، رسانه های اجتماعی به چند گروه تقسیم بندی می شوند:پروژه های مشارکتی، بلاگ ها، جوامع محتوا، سایت های شبکه اجتماعی، دنیای بازی های مجازی و دنیای اجتماعی مجازی. در پایان، ده توصیه به شرکت هایی که درصدد یکی کردن رسانه های اجتماعی اند ارائه می شود.

در عصر حاضر، رسانه های اجتماعی1 عامل تحولات و تغییرات، در عصر حاضر محسوب می شوند. زیرا جنس مخاطب این رسانه ها منفعل نیست، بلکه کاربران تولیدکننده محتوا2 هستند. امروز مخاطب رسانه های اجتماعی حضور بیشتر و تعاملات سریع تری نسبت به مخاطب رسانه های جمعی دارد. بدیهی است ظهور رسانه های اجتماعی اصول و مفاهیم حوزه کتاب را تغییر نداده، بلکه محیط، کانال ها و نحوه واکنش مخاطبان (کاربران) را دستخوش تغییرات کرده است. شاید بتوان گفت بنیادی ترین اندیشه کتاب خوانی در رسانه های اجتماعی پذیرش اصل برابری و مشارکت مردم (کاربران) است و هدف همفکری و همکاری افراد به منظور بهبود کمیت و کیفیت زندگی در تمامی زمینه های اجتماعی، اقتصادی و سیاسی است. به عبارتی دیگر، امروزه رسانه های اجتماعی سرآمد وب محسوب می شوند و توانسته اند بیشترین نفوذ را بین کاربران اینترنت داشته باشند. لذا مهم ترین رویکرد نویسنده یک کتاب و ناشر آن می تواند جذب این مخاطبان باشد. سؤال اصلی نویسنده این است که آیا رسانه های اجتماعی قرار است جایگزین کتاب شوند یا مکمل آن ها باشند؟
این مقاله به مفاهیم کتاب و رسانه های اجتماعی، ویژگی ها و کاربردهای رسانه های اجتماعی برای کتاب، انواع رسانه های اجتماعی و معرفی برخی از رسانه های اجتماعی مخصوص کتاب می پردازد.

ویکی ها، وب سایت هایی هستند که محتوای آنها حاصل مشارکت کاربران شان است. محتوای ویکی ها اغلب متن است، پس به عبارتی در ویکی ها کاربران با مشارکت هم متن هایی را تولید و ویرایش می کنند. از جمله حوزه های کاربرد ویکی ها، دنیای کتاب است. دنیای کتاب از دو منظر در ارتباط با دنیای ویکی ها قرار می گیرد. نخست آنکه با استفاده از ساختار ویکی ها، متون آنلاینی تولید می شود که می توان آنها را گونه های جدیدی از کتاب دانست. این کتاب -ویکی ها متفاوت با آن چیزی هستند که ما به عنوان کتاب می شناسیم. شناخته شده ترین مجموعه از این ویکی -کتاب ها در وب سایت ویکی بوکس (ویکی نسک) گرد آمده است. اما در دومین رابطه دنیای کتاب ها و ویکی ها، کتاب به مفهوم سنتی آن که در ذهن داریم در ارتباط با ویکی ها قرار می گیرد. این ارتباط نیز می تواند حالت های متفاوتی داشته باشد که سه گونه ی آن دارای اهمیت بیشتری است. ویکی های عمومی می توانند محلی برای ایجاد صفحاتی اختصاصی به منظور معرفی کتاب ها، نویسندگان و سایر عناصر مربوط به کتاب باشند، از ویکی ها می توان برای گردآوری داده ها و مطالب برای تالیف کتاب هایی با نویسندگان متعدد استفاده کرد و در نهایت از امکان ویکی ها می توان برای کامل کردن مباحث یک کتاب چاپی منتشر شده در چاپ های بعدی یا جلدهای بعدی استفاده کرد. در مجموع به نظر می رسد ویکی ها، تحول قابل توجهی در صنعت کتاب و نشر به وجود آورده اند. بخشی از این تحول هم اکنون قابل مشاهده است، اما تغییرات گسترده تر در سال های آینده و با فراگیرتر شدن استفاده از ویکی ها ملموس تر خواهد بود.

هدف از مقاله حاضر شناخت فعالیت گروهی کتاب محور در شبکه های اجتماعی مجازی بوده است. بدین منظور از میان سه دسته عمده ای که به فعالیت گروهی مرتبط با کتاب در این شبکه ها می پردازند (شبکه های اجتماعی کتاب محور، شرکت های چاپ و نشر و توزیع کتاب در شبکه های اجتماعی و گروه های زیرمجموعه شبکه های اجتماعی مختلف که موضوع شکل گیری و فعالیت این گروه ها کتاب است شبکه اجتماعی متخصصان ایران (یو 24) بررسی می شود. در این مقاله جهت انتخاب گروه ها، و سنجش و مقایسه میزان فعالیت آن ها از هشت شاخص استفاده شده است: عنوان گروه، جایگاه گروه در دسته بندی موضوعی گروه های یو 24، معرفی نامه مقدماتی گروه (که مدیر گروه می نویسد)، تعداد اعضای گروه، تنظیمات گروه در ارتباط با عضوگیری و فعالیت اعضا، تعداد پیام ها و یادداشت های به اشتراک گذاشته شده در گروه، میانگین زمان به روز شدن گروه، و میانگین تعداد نظرات نوشته شده برای هر یادداشت. بر اساس سه شاخص عنوان گروه، جایگاه آن در دسته بندی موضوعی گروه های یو 24، و معرفی نامه مقدماتی گروه، گروه هایی که در ارتباط با کتاب فعالیت داشتند مشخص شدند (که تعداد آن ها 8 عدد بوده است.) در مرحله بعد، با استفاده از 5 شاخص دیگر میزان فعالیت این گروه ها مطالعه و مقایسه شد. نتایج حاصل از این مطالعه بدین قرار است:از میان 1941 گروه فعال در شبکه اجتماعی متخصصان ایران (یو 24)، هشت گروه در ارتباط با کتاب فعالیت داشته اند. از میان این گروه ها بر اساس شاخص تعداد اعضا، گروه داستان کوتاه بیشترین و گروه ترجمه چند کتاب جدید کمترین تعداد اعضا را دارا بوده اند. بر اساس شاخص تعداد پیام ها، گروه داستان کوتاه بیشترین و گروه ترجمه کتاب، کمترین تعداد پیام ها را به اشتراک گذاشته اند. بر اساس شاخص میانگین فعالیت گروه (میانگین زمان به روز شدن گروه) گروه داستان کوتاه بیشترین و گروه ترجمه کتاب، کمترین میزان فعالیت را داشته است. بر اساس شاخص میانگین تعداد نظرات (کامنت ها به نوشته ها) گروه مطالب خواندنی بیشترین میزان نظرات در نتیجه بیشترین میزان جذابیت یادداشت ها و بیشترین میزان بازخورد و گروه ترجمه کتاب کمترین میزان میانگین نظرها را داشته است.

در مقاله حاضر، با هدف بررسی شبکه های اجتماعی اینترنتی کتاب محور، ابتدا مفهوم بستر شبکه های اجتماعی اینترنتی بحث شده است، پس از آن به تعریف شبکه های اجتماعی موضوعی و نوع خاص آن ها، که در این مقاله مد نظر است، یعنی شبکه های اجتماعی کتاب محور، اشاره شده است، سپس با هدف شناخت ویژگی ها و کارویژه های شبکه های اجتماعی کتاب محور و الگوگیری از نمونه های برتر این حوزه و همچنین شناسایی وضعیت و جایگاه کاربران ایرانی در این شبکه ها به مطالعه موردی «شلفاری»، «بوک کراسینگ» و «لیبراری تینگ» به عنوان نمونه هایی از شبکه های اجتماعی پیرامون کتاب مطرح دنیا، پرداخته شده است. در ادامه، ضمن جمع بندی مجموعه ویژگی های این شبکه ها، تلاش شده است تا پیشنهادات بر مبنای تجربیات شبکه های اجتماعی در این زمینه به صورت کاربردی و عملیاتی و در قالب گروه های مختلف دست اندرکار و اهالی کتاب، یعنی ناشران، نویسندگان، کتاب فروشی ها، کتاب خوانان حرفه ای و کتابخانه ها، با هدف غایی ترویج فرهنگ کتابخوانی، ارائه شود. در انتها نیز به نتیجه گیری از موارد مطرح شده برای الگوی راه اندازی شبکه بومی در این زمینه پرداخته شده است.