فصلنامه مشرق موعود
پیاپی 11 (پاییز 1388)

اندیشه ورزان در راستای زمینه سازی برای ظهور منجی عالم بشریت، وظایف معتقدان به آن حضرت را به دو دسته تقسیم می کنند. دسته ای از وظایف، متوجه دولت ها و حکومت ها، و دسته ای دیگر مربوط به ملت ها و جوامع است. در این مقاله که به بحث درباره وظیفه افراد جامعه در قبال حضرت مهدی اختصاص دارد، ضمن طرح نظریه ای با عنوان «نظریه تغییر»، از ظهور منجی به عنوان مهم ترین و اساسی ترین تغییر و تحول در جهان یاد شده است. سپس بیان می شود که تحقق تغییر در امت ها به دست خداوند خواهد بود، اما لوازم و مقدمات آن به دست بشر و تحت اختیار اوست. آن گاه اثبات می کند لوازم و مقدماتی که در اختیار بشر بوده و زمینه ساز تحقق تغییر که همان ظهور منجی است عبارت است از «ایمان یا اعتقاد به مهدی» و دیگری، «عمل و رفتار مطابق و سازگار با این اعتقاد». هم چنین اصلاح رفتار شخصی و پیروی از اصول ارزش های اخلاقی و عدالت محوری در رفتار را به عنوان نخستین اقدام عملی و رفتار زمینه ساز فرد در راستای تحقق تغییر و ظهور منجی آخرالزمان معرفی می کند.

بحث ما در حوزه جامعه شناختی مسائل سیاسی است. انسجام اجتماعی در هر جامعه، تابع نظام فرهنگی آن جامعه است. باید گفت تعامل گروه های سیاسی برای نهادینه کردن ارزش های جامعه و حرکت آنها در راستای هم بستگی اجتماعی همواره دغدغه اندیشه ورزان بوده است.
آموزه های دینی و به ویژه دکترین انتظار، نقش مهمی در انسجام اجتماعی گروه های سیاسی ایفا می کند. دولت زمینه ساز نیز که قدرت سیاسی را در دست دارد، مسئولیت جامعه پذیری را برعهده دارد.
اگر فرهنگ انتظار به طور صحیح در مدارس و مؤسسه ای علمی و آموزشی و به طور کلی در جامعه، تبلیغ و نهادینه شود و ارزش های آن از حوزه نظری به متن جامعه منتقل گردد، جامعه منتظر می تواند نهادها و ساختار خود را متناسب با فرهنگ غنی انتظار سامان بخشد؛ در نتیجه نظام اجتماعی آن با انتظار، هم سو و و همراه خواهد شد. در چنین جامعه ای دولت زمینه ساز، ابزارهای رسیدن به جامعه موعود و مطلوب را در اختیار افراد قرار می دهد و آرمان های انتظار در اجتماع نهادینه می شود. به این ترتیب با حرکت به سوی هم بستگی و انسجام، تفرقه از جامعه رخت برمی بندد.
گروه های سیاسی، خود را نسبت به زمینه سازی تشکیل حکومت جهانی واحد مهدوی، مسئول می بینند. بنابراین، تعهدهای ویژه ای را بر اساس هنجارهای مهدوی، بر خویش لازم می دانند و سیره حضرت، یعنی وحدت گرایی را الگوی فعالیت های خود قرار می دهند. این گروه ها در جهت هم نوایی اجتماعی حرکت می کنند و از برکات آن بهرمند می شوند: کارآمدی و تعاون، ظلم ستیزی و عزت خواهی، مهرورزی، استحکام جامعه دینی و.... بنابراین، دولت زمینه ساز با نشر معارف مهدوی، هم نوایی فرهنگی و هنجاری را مطابق نظام ارزشی مهدوی در جامعه منتظر، پی گیری می کند.

«ترغیب و طوع مهدوی»، دو مفهوم مقدس و برگرفته از دعای افتتاح و دعای فرج منقول از امام صادق است که تصویر تحرک اجتماعی فراگیر در جامعه موعود را نشان می دهد و ویژگی ها، برنامه ها، اهداف و تعالیم روان شناسانه در این محیط را بیان می کند. این مقاله برای تولید ادبیات این دو مفهوم، ابتدا هدف و روی کرد بنیادین در ترغیب اجتماعی در جامعه منتظر را شناسایی می نماید و نظام تبلیغی و فرهنگی را متناسب با آن ترسیم می کند. هدف اصلی و نهایی جامعه منتظر، مستعدسازی حقیقی انسان ها، جز در پناه موعودشناسی، خداپرستی، اطاعت پذیری، کسب رضای خداوند متعال و تقرب به درگاه او حاصل شدنی نیست. بر این اساس، ترغیب مهدوی، هدف اصلی تنظیم و نگارش این مقاله است. در این روی کرد، ابتدا خواست و نیاز اصلی انسان ها، بر اساس روان شناسی انسانی در ترغیب دینی، مشخص می گردد و سپس با بررسی ادبیات انتظار، راه برد استقرار و برنامه اصلی برای پاسخ گویی به آن تبیین می شود. از آن جایی که بیشتر این امور را باید در وظیفه دولت زمینه ساز جست وجو کرد، بررسی وظایف و تکالیف این دولت و شناخت ماهیت و روی کرد آن، در زمره اهداف غایی مقاله قرار دارد.

جهانی شدن، با مفاهیمی چون فشردگی جهان، وابستگی بخش های گوناگون جهان، ادغام، هم گون سازی و گسترش تاثیرگذاری و تاثیرپذیری و... همراه است. هم چنین آن را زمینه ساز شکل گیری سیاست فرابین الملل دانسته اند.
باید گفت درباره آثار این پدیده، بر روی جنبه های گوناگون زندگی بشر، از جمله دین، بحث های فراوانی شده است. در این مقاله، مبحث مشترک تمامی ادیان، یعنی موعودگرایی را دریچه ورود به عرصه جهانی شدن قرار داده ایم. این موضوع که راه بردمحوری در حوزه دیپلماسی است، از وجوه گوناگون بررسی شده است.

یکی از بخش های مهم زمینه سازی دولت برای ظهور، در حوزه «انسان» انجام می شود. از آن جا که علم روان شناسی، به مطالعه روان و رفتار انسان می پردازد و شاخه های مختلف آن تمام عرصه های زندگی انسان را دربر می گیرد، باید بررسی شود که آیا این علم می تواند در دولت زمینه ساز و در جریان زمینه سازی نقشی ایفا کند یا خیر؛ زیرا غفلت از مطالعه این علم، در حقیقت غفلت از انسان و نقش آن در زمینه سازی ظهور است. علاوه بر این، اگر بخواهیم روان شناسی را یکی از ابزارهای زمینه سازی ظهور قرار دهیم، این پرسش مطرح می شود که آیا می توان به کمک این نظام موجود، به این هدف نایل شد یا این که لازم است در نظام روان شناسی، بر مبنای مؤلفه های مهدویت، تغییر و تحول اساسی رخ دهد. پژوهش حاضر با ارائه دو فرضیه، با روش توصیفی به بررسی این موضوع می پردازد و نتیجه می گیرد که زمینه سازی ظهور حضرت مهدی به روان شناسی، و روان شناسی نیز به زمینه سازی ظهور نیاز دارد. بنابراین، لازم است که روان شناسی موجود، به صورت روان شناسی زمینه ساز درآید که دارای پنج ویژگی آرمان گرایی، خدامحوری، عدالت گستری، غایت اندیشی و مهدی پژوهی است.

راه برد احیاگری ایمان الهی و حیات مؤمنانه و توحیدی و ترویج و تقویت آن، جایگاهی اساسی و محوری در زمینه سازی ظهور و تداوم دولت مهدوی دارد و زیربنای دیگر راه بردها و دست آوردها مانند امنیت فراگیر و همه جانبه در دولت مهدوی است، هم چنان که ایمان یا امنیت معنوی، در آموزه های قرآنی و روایی، سرچشمه و مبنای اصلی تحقق حیات طیبه و ایمن و همه عطایای الهی است.
بسترسازی حیات معنوی طیبه و حسنه برای تربیت و تهذیب افراد چه در حوزه رفتارهای فردی و چه اجتماعی و دور کردن آنان از حیات سیئه و غیرایمانی، اصلی ترین سازوکار جامعه آرمانی و موعود اسلامی یا همان حیات طیبه است و نظام های زمینه ساز و منتظران باید بکوشند با تشویق حیات مؤمنانه و پشتیبانی از مؤمنان و تقابل با دشمنان جبهه ایمان، زمینه ساز عصر ظهور گردند. بدیهی است با ظهور مهدی موعود، این راه برد با قوت و اتقان کامل در جامعه اجرا خواهد شد و زمینه ورود سرشار از عافیت و سلامت و ایمن از عذاب مؤمنان به زندگی آن جهانی و اخروی فراهم خواهد گردید.
در نتیجه، احیاگری ایمان الهی و حیات مؤمنانه، اصلی ترین عامل زمینه ساز و راه برد تحقق امنیت و حیات طیبه موعود و دولت مهدوی است و تحقق این نعمت و برکت الهی و تکمیل و تتمیم نبوت و امامت و رسالت های معصومان، به لطف وجود و ظهور حضرت مهدی صورت خواهد گرفت.

موضوع زمینه سازی ظهور، ارتباط محکمی با نحوه نگرش ما به مفهوم و ماهیت اندیشه انتظار و نیز رابطه این آموزه دینی با شرایط، رفتار و تکالیف سیاسی اجتماعی جامعه منتظر دارد. در این نوشتار، ضمن تبیین ماهیت و خاستگاه آموزه انتظار در فرهنگ شیعی، به بررسی رابطه اندیشه انتظار با مسئله زمینه سازی و مهم ترین ضرورت ها و الزامات آن و نیز ظرفیت های جهانی سازی اندیشه انتظار، پرداخته شده است.

آینده بشر و پایان تاریخ، ذهن بشر را به خود مشغول کرده است. این حادثه در چه زمانی و چگونه اتفاق خواهد افتاد و نقش انسان ها در آن حادثه جهانی چیست؟ گرایش به جبر و اختیار، دو گرایش مهم درباره نقش انسان ها در آن حادثه است. از بررسی آیات قرآن و روایات اسلامی و اندیشه کلامی شیعه برمی آید که انسان در رفتارش موجودی مختار و مسئول است. بنابراین، باید در برابر عمل کرد خود و حوادث جامعه، احساس مسئولیت کرد و پاسخ گو بود. هیچ تحولی در زندگی انسان و جامعه بشری بدون خواست و تلاش انسان به وقوع نخواهد پیوست. ظهور منجی نیز پدیده ای به شمار می رود که بناست در جامعه بشری اتفاق افتد و از این قاعده مستثنا نیست. تا جامعه جهانی برای آن تحول آماده نشود و انسان های فداکار مقدمات آن را ایجاد نکنند، آن تحول اتفاق نخواهد افتاد.

احادیثی در مجامع روایی شیعه وجود دارد که هر قیامی قبل از انقلاب جهانی حضرت مهدی را باطل و محکوم به شکست دانسته و رهبر آن را طاغوت و منحرف معرفی کرده و از پیروان ائمه خواسته که با آن قیام ها همراهی نکنند و در خانه های خود بنشینند تا نشانه های ظهور مانند خروج سفیانی نمایان شود.
برخی با توجه به ظاهر این روایات و بدون بررسی و تحلیل آنها، زمینه سازی را نفی کرده اند و معتقد شده اند که در عصر غیبت نباید علیه ظلم و طاغوت قیام کرد و باید درون خانه منتظر نشست تا هنگامی که خداوند متعال ظهور را محقق بدارد.
این نوشتار پاسخی به این نظریه است و با بررسی دلالی، محتوای این روایات روشن می کند که این روایات ناظر به قیام هایی است که رهبر آن به جای دعوت به معصوم، قیام کنندگان را به خود دعوت می کند. به عبارت روشن تر رهبران آنها به جای دعوت به حاکمیت اهل بیت خود را مطرح می کنند و دیگران را به انانیت و نفسانیت خود فرا می خوانند.
هم چنین منظور نفی قیام کسانی است که خود را مهدی موعود معرفی می کنند، مانند مهدی عباسی. این گونه روایات شیعیان را از بیعت با این گونه قیام ها بر حذر داشته اند و فرموده اند: هرگاه نشانه هایی هم چون قیام سفیانی واقع شد، اهل انقلاب باشید و قبل از هرگونه قیام و نهضتی باید شرایط و مقدمات قیام فراهم باشد.

جهان امروز با دو پدیده متعارض روبه روست. از یک سو عدل، انصاف و اخلاق در نیروهای اجتماعی و متن جامعه جهانی در حال رشد و فراگیری است. گرایش به معنویت و نیاز به منجی در همه ملت های توسعه یافته و نیافته، در حال گسترش است. از سوی دیگر، خودبینی، انحصارگرایی و توسعه طلبی، هنوز در میان برخی دولت ها دیده می شود. در چنین شرایطی به نظر می رسد، پریشانی، ناآرامی و اضطراب کنونی در عرصه بین المللی، محصول و نتیجه حاکمیت زبان قدرت و سیاست در تعیین وضعیت ملت ها، دولت ها و هنجارهای بین المللی است. این در حالی است که زبان عمومی مردم در سطح جهانی، زبانی مفاهمه جو و برخاسته از فطرت است. زبان فطرت، فلسفه ای غنی در مفاهمه و برخوردار از امکان ها و استعدادهایی است که خدای بزرگ، طینت همه آدمیان را به آن مفطور کرده است. در این راستا، انقلاب اسلامی پاسخی به ناکارآمدی زبان سیاست و قدرت در عرصه منطقه ای و بین المللی بود. کاربست زبان فطرت از سوی انقلاب اسلامی و ایجاد انگیزه برای زمینه سازی ظهور منجی بر اساس اصول فلسفه تاریخ اسلامی شیعی، طرح جدید ایران برای عبور از وضعیت آشوب زده بین المللی است. استخدام زبان فطرت در گفتمان انقلاب اسلامی در راستای زمینه سازی ناشی از امکانات و استعدادهای مشترک فطرت در انسان هاست. چه این که فطرت، حامل میراثی مشترک در بشر و متضمن ظهور مفاهیم بین الاذهانی در انسان هاست. شاید به همین دلیل است که نقطه عزیمت همه تحولات از جمله زمینه سازی برای ظهور در گفتمان انقلاب اسلامی، توجه و تعمق در ظرفیت های فطرت است.
بر این اساس، نوشتار حاضر می کوشد تا ظرفیت های انقلاب اسلامی در راستای زمینه سازی ظهور و قیام جهانی مهدی را با تاکید بر مؤلفه هایی هم چون فطرت و اصول فلسفه تاریخ اسلامی شیعی، تبیین کند.

ایدئولوژی، دربر گیرنده سه عنصر «هویت»، «موعودیت» و «جهانیت» است که بر اساس تعریف این عناصر، راه برد عملی هر مکتب شکل می گیرد. مقاله حاضر کوشیده است در تبیین اختلافات و تعارضات میان ایالات متحده امریکا و جمهوری اسلامی ایران، به سطح عمیق تری از تحلیل ها بپردازد و تقابل این دو کشور را که رهبری دو جریان آینده گرایی را بر عهده گرفته اند، در تفاوت ایده ها جست وجو کند.
در بخش نخست، پس از توضیح چارچوب نظری بحث، از هویت، موعودیت و جهانی شدن ایرانی بر اساس فرهنگ و سنت ایرانی اسلامی بحث شده و بر نقش مؤثر امامت و مهدویت در آینده گرایی ایرانی تاکید گشته است.
در قسمت بعد، نویسنده به هویت، موعودیت و جهانی شدن امریکایی پرداخته و ریشه های دینی و فلسفی لیبرالیسم به عنوان درون مایه آینده گرایی امریکایی را بررسی کرده است. به جریان یوتوپیانیسم و آثار آن نیز در این نوع آینده گرایی اشاره شده است.
در بخش پایانی، چشم انداز تقابل این دو نوع آینده گرایی که هریک، موعودیت بدیلی نسبت به دیگری در پیش گرفته اند، بررسی شده و مؤلفه های دو مدل، دسته بندی و تبیین گردیده است. هم چنین فرضیه پژوهش مبنی بر تفاوت ایده های این تقابل و اثر آن بر تقابل ماده های آن توضیح داده شده است.