فصلنامه اندیشه دینی
پیاپی 37 (زمستان 1389)

عصمت انبیا از گناه از جمله مسایلی است که ملاصدرا به آن توجه نموده است. او بیش تر مطالب خود را درباره ی عصمت در تفسیری که بر آیات قرآن دارد آورده است. ملاصدرا در تعریف عصمت، بیانات متفاوتی دارد که به رغم اختلافات ظاهری، می توان همه ی آن ها را به یک تعریف ارجاع داد. غالبا او تعاریف خود را نه به صورت کاملا مستقل، بلکه در لابه لای بیان ادله ی عصمت و هنگام تاویل آیات مربوط آورده است. ملاصدرا در مورد حیطه ی زمانی عصمت، معتقد به عصمت انبیا قبل و بعد از نبوت است. او انبیا را از کفر و شرک و از گناهانی که منافی تبلیغ و رسالت است مطلقا چه سهوا و چه عمدا معصوم می داند. ملاصدرا دلایل موجود بر نفی کبیره ی سهوی قبل از بعثت و صغیره ی عمدی غیر نفرت آور و عدم جواز نسیان را کافی نمی داند و وجه ناکافی بودن برخی از این ادله را نیز بیان می کند. او برای اثبات ضرورت عصمت انبیا، ده دلیل اقامه می کند. این استدلال ها مبتنی بر مقدمه ای شرعی بوده و ملاصدرا در بیان آن ها از فخرالدین رازی متاثر است. در مورد چگونگی حصول عصمت، او عصمت را یک عطیه ی الاهی و مقام خدادادی می داند که نوع بشر به نفسه نمی تواند به این مقام برسد، مگر با نصرت و تایید الاهی. روش ملاصدرا در تفسیر آیات مورد تمسک مخالفان عصمت، حمل این آیات بر ترک اولی است.

هاوارد سنکی اخیرا استدلال کرده است که واقع گرایی علمی با امکانی بودن نظریه های علمی سازگار است و بنابراین مستلزم گریزناپذیری نظریه های علمی نیست. وی اضافه می کند اگر واقع گرایی علمی با نظریه ی اعتمادگرایانه ی روش همراه شود، نوعی گریزناپذیرگرایی را به بار می آورد. در این مقاله، ابتدا صورت بندی سنکی از واقع گرایی علمی و دفاع وی از آن مورد بحث قرار می گیرد. سپس به بررسی ارتباط واقع گرایی علمی و گریزناپذیری از نگاه سنکی خواهیم پرداخت. استدلال خواهد شد که اولا ملاک سنکی برای تمایز گریزناپذیری از امکانی بودن با ملاک پیشنهادی هکینگ، که سنکی قصد توسعه ی آن را داشته، متفاوت است. ثانیا واقع گرایی علمی، خود، مستلزم نظریه ی اعتمادگرایانه ی روش است. بنابراین واقع گرایی علمی متعهد به نوعی گریزناپذیری است. در قسمت آخر، ابتدا خطوط کلی چارچوبی جامع که از سوی نویسندگان برای بحث گریزناپذیر- امکانی بودن پیشنهاد شده ارائه خواهد شد. آن گاه رابطه ی واقع گرایی علمی با گریزناپذیری در قالب این چارچوب بررسی می گردد. نتیجه ی نهایی آن است که نسخه ی گریزناپذیرگرایی مورد نظر، بسته به آن که واقع گرای علمی متعهد به تکثرگرایی روش علمی باشد یا خیر، متفاوت خواهد بود.

یکی از مهم ترین مسایل فلسفی و کلامی مساله ی شرور است. در گذشته این مساله در مقابل صفت عدالت خدا مطرح می شد و سعی می کردند که به آن پاسخ دهند. اما در سده های اخیر برخی از متفکران وجود خداوند را به دلیل مشکل شرور انکارکرده اند. از گذشته تاکنون پاسخ های گوناگونی برای آن ارائه شده است، برای مثال نسبی بودن شرور، عدمی بودن شرور و... اما تمام این پاسخ ها در اقناع بشر ناتوان بوده اند. مولانا به کمک عشق الاهی و رابطه ی عاشقانه دوسویه میان خداوند و بشر این مساله را به خوبی حل کرده است. زیرا در رابطه ی عاشقانه، عاشق تمام افعال و آثار معشوق را زیبا می بیند هر چند ظاهرا این چنین نباشد؛ از سوی دیگر خداوند که عاشق بشر است او را گرفتار شر می کند، زیرا برای تکامل او ضروری است.

اصالت وجود» یکی از بنیادی ترین و اساسی ترین ابتکارات صدرالمتالهین است که بسیاری از مباحث فلسفی تحت تاثیر آن رنگ دیگری به خود گرفته است.
با همه ی وضوح این مساله در نزد ارباب حکمت متعالیه، گاه تقریرهایی نامشهور از اصالت وجود ارائه می شود. آن چه این تفاسیر در باب «ماهیت» می گویند، طیفی است از «سراب محض» بودن تا «عینیت».
براساس تقریر نامشهور از اصالت وجود، هم چنان که وجود اصالت و تحقق دارد، ماهیت نیز عینیت دارد، ولی ماهیت به نفس وجود، عینیت پیدا کرده و به یک مصداق واحد موجودند. قائل این قول1 معتقد است که این تفسیر، مراد و مرضی صدرالمتالهین است.
در این مقاله بر آنیم تا با بیان تفصیلی محل نزاع، مراد صدرالمتالهین را روشن کرده و ادله و براهین مختلف تقریر مشهور را نقد و بررسی کنیم.

ابن سینا عاقله را قوه ای مجرد می داند که برای فعل خاص خود، نیازمند عضو خاصی در بدن نیست و دلایل متعدد اثبات تجرد نفس ناطقه را پشتوانه ی این ادعا قرار می دهد. در همین حال، در آثار فلسفی خود، به نیاز و مراجعه ی عاقله به حس و متخیله و مفکره که از نظر او، با کمک عضو جسمانی کار می کند اشاره می نماید و در مواردی، اختلال در تعقل را که ناشی از ضعف و خستگی و اختلال در مغز است می پذیرد. علاوه بر این، به عنوان طبیب، از بیمار ی های جسمانی عارض بر سر و مغز، که تعقل و تفکر را مختل یا متوقف می نمایند، سخن می گوید و راه های معالجه و داروهای مربوطه را شرح می دهد.

ماهیت و اهمیت تفسیر در تاریخ، امری که پژوهش های مختلف تاریخی را از هم متمایز کرده و جنبه های نسبی و سیال بودن دانش تاریخ را نشان می دهد، مبحث مهمی است که مورخان را در فهم بیشتر موضوعات تاریخی و مهم تر از آن، در فهم بستر فرآیندی آن یا همانا ساختار متداوم جوامع انسانی، کمک شایان توجه می کند، به شرط این که فرایند درک و ضبط داده های تاریخی و به اصطلاح مقوله ی «فاکتولوژی» در پژوهش های تاریخی، با رعایت شروط علمی، برای تمامی پژوهش گران عرصه ی تاریخ یک معنا داشته باشد و بتوان حدود و ثغوری منطقی در جمع آوری داده های موثق تاریخی قایل شد؛ بحث مهمی که تاریخ را از ماهیت آنتولوژیک (نظری) و داده های محض مربوط به یک افق گفتمانی خاص خارج می کند و برخورداری آن را از دانشی در خدمت انسان و جامعه، ممکن می سازد، تفسیر و چگونگی این تفسیر در قالب گفتمانی بوم – زیست محقق است. بدون تردید، هم چنان که گردآوری و تنقیذ داده های تاریخی، راه کار و رهیافت های خاص خود را دارد، فرایند فهم و چگونگی درک و تفسیر داده های قابل وثوق نیز رهیافت-های خاصی می طلبد. اگر فرایند فهم و تفسیر داده های تاریخی را با دانشی دیرپا و علم نوظهوری که با عنوان «هرمنوتیک» از آن یاد می شود یکی بگیریم، این مقاله در پی آن است که با بررسی لفظ و معنا و سیر تاریخی دانش هرمنوتیک، ارتباط متقابل هرمنوتیک و علم تاریخ و چگونگی رهیافت های هرمنوتیکی در تاریخ را با تکیه بر آرای مشهورترین اندیشمندان هرمنوتیک مورد بحث قرار دهد و تاثیر آن را در معرفت تاریخی به عنوان علم شناخت و تحلیل کنش های جمعی انسان، بررسی کند.