فصلنامه دانشکده ادبیات و علوم انسانی دانشگاه تهران
پیاپی 174 (1384)

با ظهور شرف الدین محمد بن سعید بوصیری و سرودن قصیده معروفش «برده» و تاثیر شگرف آن بر حوزه های ادبی، دیگر شاعران مدیحه سرای نبوی به پیروی از آن پرداختند و قصاید مدیحه نبویه را همچون برده در بحر بسیط و روی میم سرودند و بدین ترتیب قصاید بدیعیه شکل گرفت، قصایدی که در هر بیت آن یک یا چند نوع صنعت بدیعی بکار رفته است.
در این بین صفی الدین حلی شاعر پرآوازه قرن هفتم هجری با سرودن قصیده بدیعیه اش و روی میم، در میان دیگر بدیعیه سرایان برجستگی ویژه ای یافت، چنانکه از سوی مورخین هم عصر خود همچون ابن شاکرکتبی و عسقلانی و تاریخ نگاران معاصر مانند: محمود رزق سلیم و... به عنوان مبدع و مکمل علم بدیع شناخته شد.
در حالیکه در این میان شخصیت ادیبی حاذق چون «شیخ ابراهیم تقی الدین کفعمی»که وی نیز صاحبه بدیعیه ارزشمندی است که خود به شرح آن پرداخته، مغفول مانده است.

از آنجا که امثال و حکم، درگوش هوش مردمان، در بلندای زمان و دوران، زبان گویای حقائق روزگارانند. نگارنده بر آن شد که سلسله مقالاتی درباره امثال و حکم، در دیوان حکیم ابوالفتح بستی، شاعر توانا و ذولسانین دوران غزنوی، نگارد و بدست زمانه سپارد. تا به حول و قوه مفیض دقایق وجود و ملهم رقائق خلود، تعلیم حقائق را به دو زبان عربی و فارسی، در پهنه ادب تطبیقی، بکار آید. از این رو، از آغاز دیوان آغازکارکرد و به نثر و نظم خویشتن شرح و تفسیر امثال و جکم را عرضه داشت. تا گواهی صادق، برای ایجاد علم و هنر معاصر نیز باشد. تا چه قبول افتد و چه در نظر آید.

بحث بازتاب شاهنامه در متون نظم و نثر ایران کاری بس پردامنه است. شاهنامه حکیم فردوسی، کتاب هویت فرهنگی ما ایرانیان با زبان استوار و سخن دلپذیر آنچنان در ادب فارسی ریشه دوانده که گویی رکن اساسی در تجدید حیات آثار می باشد.
شاهنامه اثر چه داعیه عرفانی بودن ندارد اما در متون مهم عرفانی ما حضوری زنده و پویا دارد. نگاه عرفا همچون شعرا به شاهکار ادبی فردوسی به گونه ای ست که تصور یک لحظه جدایی فرهنگ و سنن ایرانی را از دین و مذهب اسلامی به ذهن راه نمی دهد مولوی در بهره گیری از پهلوانان و اسامی و رسوم شاهنامه جای ویژه ای را در میان عارفان برای خود بدست آورده است. در مثنوی معنوی حضور شخصیتهای اسطوره ای شاهنامه کاملا هویداست. بعضی از جلوه های اسطوره ای شاهنامه در این مقاله بیان گردیده است.

صفی الدین و عطار دو شاعر اسلامی اند که درباره پیامبر (ص) مدائح قابل توجهی دارند. مضامینی همچرن معراج، اخلاق پیامبر و کرامات آن حضرت برتری او بر دیگر پیامبران و طلب شفاعت، از جمله مواردی است که هر دو شاعر به آن پرداخته اند، عطار مطالب را به دوگونه مستقیم و غیر مستقیم ذکر می کند در حالی که صفی الدین معمولا صفات پیامبر (ص) را به صورت مستقیم ذکر می کند موارد غیر مستقیم عطار در خلال تصاویری هنری آمده است که خواننده را به خود جذب می نماید، از سوی دیگر نگاه عطار به پیامبر (ص) و صفات و رفتار او نگاهی عرفانی و صوفیانه است، در برابر آن صفی الدین با نگاهی شاعرانه و زمینی پیامبر (ص) را مدح می کند و تاریخ را به نظم می کشد او پیوسته سعی دارد تا اصول بدیع را در قصیده بدیعیه خویش جای دهد. با وجود اینکه صفی الدین شیعه و عطار سنی است ولی نگاه هر دو شاعر به مذاهب نگاهی معتدل وحدت آفرین است.

یکی از شعرهای مشهور جاهلی، قصید ایست 23 بیتی که به شاعری یهودی به نام سموال منتسب است. در این مقاله دربارهء صحت یا عدم صحت انتساب شعر او به دیگران بحث وگفتگو شده، و به ترجمه قصیده پرداخته شده است. در ادبیات عرب، دوره جاهلیت اهمیت ویژه ای دارد، زیرا اهم تاریخ پیش از اسلام را بیان می کند و هم نشان دهنده پیشرفت ادبیات در دوره جاهلیت است که همین امر خود بستری را در جامعه آن روز فراهم می سازد تا اعجاز قرآن به شکل عالی اش در نظرها جلوه گر می شود.

کتاب، سنت، اجماع و عقل، منابع فقه هستندکه فقها و اصولیین حجیت آنها را مسلم دانسته و بدون هیچ گونه اختلاف نظری، احکام شرعی فرعی را با استناد به آنها استنباط می کنند. ولی در قرن یازدهم هجری گروهی بنام اخباریین حجیت ظواهر قرآن را مشروط دانسته و حجیت اجماع و عقل را نپذیرفتند. اصولیین نظریه این گروه را مردود دانسته و با دلیل و برهان، حجیت چهار منبع یاد شده را ثابت می کنند. از طرفی، اصولیین در مقابل افرادی که «سنت» را اختصاص به سنت پیامبر (ص) می دانند با تکیه بر ادله نقلی و عقلی «سنت» را تعمیم داده و شامل سنت نبوی و ائمه هر دو می دانند.

اشعار ابیرد بن معذر چه آنچه که در مناسبتهای گوناگون سروده شده و یا در احوال دیگری نقل شده، در واقع آئینه تمام نمای زندگی عصر خویش است. او به خلق و خوی نیکو، سجایای انسانی، صفات پسندیده و اوضاع اجتماعی زمان خود توجه فراوان داشت. به گونه ای که جان، روح و همه وجود او را پر ساخته و اندیشه، عاطفه و خیالش را مشغول ساخته بود. تا آنجا که به ذهن او صراحت می بخشید، اندیشه اش را روشنی می داد و روحش را به جانب یقین متمایل می ساخت. ازاین رو نگارنده بر آن شد تا به بررسی زندگی و اشعار شاعر بپردازد. چندانکه بیانگر هوشیاری وحضور ذهن شاعر باشد و احساس لطیف و شعور دقیقش رابه تصویرکشد.

این مقاله بخش دوم از معرفی «خردمندان و بی خردان شاهنامه» است که به معرفی پنجاه و سه تن از قهرمانان این اثر از دید موضوع مقاله یعنی خردمندی و بی خردی پرداخته است. در بخش نخست 62 تن دیگر به ترتیب الفبائی معرفی شده بودند. روش کار در هر دو مقاله تحلیل و معرفی قهرمانان این اثر فقط از دید موضوع مقاله بوده و به جنبه های دیگر توجه نشده است. مجموع شخصیتهای معرفی شده در دو مقاله 115 تن است که صد و چهار نفر از آنان یعنی 4/90 %خردمند و 6/9% آنها یعنی یازده نفر از جانب دوستان یا دشمنان بی خرد توصیف شده اند. در پایان باید متذکر شد خرد مورد نظر شاهنامه بیشتر حکمت عملی یا خرد شرقی است.

در این مقاله بر مبنای نقد اسطوره ای به تئوری تناسخی گیاهی در شعر شاعران معاصر همچون سهراب سپهری واحمد شاملو پرداخته ایم و جلوه های قداست گیاهان در پرتو استحاله روحانی و معنوی باز نموده شده است. همچنین نگرش اساطیری و شاعرانه سپهری و شاملو در این بعد با ارائه شواهد شعری ایشان تبیین شده است. هدف از این پژوهش آن است که نشان دهیم آموزه های عرفانی و معنوی در قالب یک ارتباط تثلیثی متشکل از تئوری چرخه زایش، زنده بینی و آنیمیسم گیاهی و انگاره های انسانی، نباتات جهت بیداری و اگاهی انسان و رسیدن به شناخت واقعی در تفکر برخی از شاعران بزرگ به صورت خودآگاه یا ناخودآگاه نمودار شده است.

ظرفیتهای ویژه ای در ادبیات عرفانی فارسی می توان یافت که پاسخگوی دلمشغولی های انسان سرگشته در دنیای پرشتاب امروز و دوران غلبه فناوری ها باشد.
از مهمترین جنبه های ادبیات عرفانی فارسی «فرا آگاهی» و اگر به ذهن و زبان مولوی نزدیکتر شویم «خدا آگاهی» است و آن اگاهی ویژه ای است که فقط سالکان حقیقی پس از طی مراحل سلوک در طریق عرفانی و نایل شدن به مقامات ربانی به آن دست می یابند.
رسیدن به این خدا اگاهی که در حقیقت نوعی «شهود عرفانی» است. قسمی «درون آگاهی» است که حاصل پشت سرگذاشتن مراتب سلوک و نیل به «حیرت عرفانی» و تبدیل شدن «من» سالک به «فرامن» یا «من» جدید گسترده و متصل به ملکوت، به شمار می آید.
در این مقاله نخست به مدعای فوق پرداخته سپس جلوه های این آگاهی در مثنوی معنوی و غزلیات شمس کاویده شده است.