فصلنامه دانشکده ادبیات و علوم انسانی دانشگاه تهران
پیاپی 173 (1384)

این مقاله به طرح مسئله تاثیر نگرش های زبانی در موفقیت برنامه ریزی زبان می پردازد. چنین مطالعه ای در واقع در چارچوب نظری شکل گرفته از تلاقی جامعه شناسی زبان و روانشناسی اجتماعی انجام می گیرد. در این چارچوب ابتدا به توضیح در باب مفهوم نگرش به طورکلی و نگرش های زبانی به طور خاص پرداخته و سپس با استناد به این مفهوم، هوشیاری زبانی را تعریف می کنیم. سپس به بیان نظر زبانشناسان مختلف در باب نقش نگرش های زبانی افراد جامعه در موفقیت برنامه ریزی زبان پرداخته و در همین ارتباط تقابل دو مفهوم سیاست پنهان و سیاست آشکار در برنامه ریزی زبان را شرح خواهیم داد.

شناخت جامع وکامل هیچ علمی حاصل نمی شود مگر آنگاه که شخصی به دستگاه اصطلاح شناختی آن علم احاطه پیدا کند ازگزاره ها و احکام آن علم درکی عمیق و همه جانبه به دست آورد و ساختار متنی آثار مکتوب آن علم را بدرستی دریابد و این همه بدان معنی است که شناخت هر علمی چیزی جز احاطه به زبان خاص آن علم نیست زبانی که به عنوان پدید های فرهنگی، با زبان طبیعی و خود روی گفتار عامیانه فرق اساسی دارد. از این گذشته، نیل به پیشرفت در هر علمی درگرو پرورش روحیه آفرینشگری و ابداع در میان اصحاب آن علم است و این نیز هنگامی به بهترین وجه حاصل می شودکه شخص در عرصه ادبیات به تمرین خلقت گری پرداخته باشد.

اصطلاح قاهری و دلبری درکلیات فارسی اقبال به معنای صفات جلال و جمال خداوند و تجلی این صفات بر مومن به کار رفته است. از دیدگاه اقبال، عارف واقعی دارای هر دو صفت جلال و جمال الهی است و فقدان هر یک از این صفات الهی برای عارف نقص محسوب می شود. اما از آنجایی که جمال خداوند بر جلال او می چربد، عارف نیز به تبع معشوق خود پیش از آنکه دارای صفات قهرآمیز باشد، دارای صفات مهرآمیز است.

تا نگردی آشنا زین پرده رازی نشنوی گوش نامحرم نباشد جای آوای سروش سخن سنجان را در شناخت واژگان زبان، چهارگونه آشنایی با لغات و واژه هاست که به چهار عرف لغوی و شرعی و خاص و عام در علم بیان نامبردارند و هر یک را در وضع، حقیقتی و مجازی است. و هرکه خواهد تا به حقائق آثار و دقائق افکار و رقائق اسرارگویندگان و نویسندگان، در بلندای تاریخ ادب و فرهنگ و حکمت و عرفان، در یک قوم و ملت، یا نحله و طبقه از ادیبان و متشرعان و حکیمان و عارفان پی برد، او راگزیر وگریزی از شناخت این عرفها و آشنایی ها نیست چه درک و فهم این اشارات است که سرانجام به بشارات ا نجامد.
انکس است اهل بشارت که اشارت داند نکته ها هست بسی، محرم اسرار کجاست2 هرگلی را رنگ و بوی داده اند هر نگاری را به شکلی زاده اند چشم نرگس را خمارین لاله را داغ عشقی بر جبین بنهاده اند 3

پیشرفت متداوم علوم و دستیابی پیوسته به یافته های نوین و در نتیجه پدیدار شدن کلمات و تعابیر تازه و نوظهور و تداول رو به فزونی اصطلاحات علمی و فنی در رشته های مختلف توجه دانشمندان علوم لسانی را در جهان عرب، بویژه از سده بیستم به این سوی، سخت به خود معطوف داشته است. هر چند از زمان طهطاوی تاکنون با هدف توانمندسازی و توسعه زبان عربی کوششهایی فردی و سپس گروهی در حال انجام بوده ولی برای دستیابی به نتایج بهتر بیشترین توجه به این امر معطوف شده است که با توجه به ساختار خاص این زبان، چگونه می توان (1) دامنه تمهیدات شناخته شده و متداول راگسترش داد و (2) با نیم نگاهی به تمهیدات دیگر زبانها چگونه می توان ابزارهای واژه پرداز تا زه ای را تجربه کرد.

اصل آن است که سخن مطابق مقتضای ظاهر آورده شود یعنی، مثلا در مقام خبر، جملا خبری و در مقام طلب، جمله انشائی بکار رود، ولی کاهی اسبابی بلاغی، گوینده بلیغ را وادار میکندکه از این قاعده خارج شده و بر خلاف مقتضای ظاهر سخن بگوید، این را اصطلاحا خروج کلام از مقتضای ظاهر می نامند. نگارنده در این مقاله به سبب اهمیت موضوع، کوشیده است موارد خروج کلام از مقتضای ظاهر را به طور مفصل مورد بحث و بررسی قرار داده و فایده هر یک را ذکرکند. اهم مسائل این پژوهش عبارتند از:ا) نهادن خبر در جای انشاء2) نهادن انشاء در جای خبر 3) نهادن ضمیر به جای اسم ظاهر 4) نهادن اسم ظاهر به جای ضمیره) نهادن مفرد به جای مثنی 6) نهادن مفرد به جای جمع 7) نهادن مثنی به جای مفرد 8) نهادن مثنی به جای جمع 9) نهادن جمع به جای مفرد 10) نهادن جمع به جای مثنی 11) نهادن ماضی به جای مستقبل 12) نهادن مستقبل به جای ماضی 13) نهادن اسم فاعل یا اسم مفعول به جای مستقبل 14) التفات 15) تغلیب 16) قلب.

ادبیات ایران در دوران انقلاب مشروطیت کاملا تحت تاثیر تحولات اجتماعی، سیاسی و فرهنگی است. این تحولات به نوبه خود ریشه در رفت و آمد نخبگان سیاسی و فکری جامعه ایران به غرب از قبیل سیاحان، بازرگانان، دیپلمات ها، دانشجویان و از سوی دیگر آمد و شد اتباع مغرب زمین به ایران به ویژه در ساحت ایران شناس و یا شرق شناس و بازرگان و نیروی متخصص است.
ویزگی مهم ادبیات دوره مشروطه استفاده از زبان محاوره ای و ساده برای ارتباط فکری با توده های مردم بود. نثرگذشته همان نثر منشیانه و درباری است که کاربرد آن در میان خواص بود.

درباره فردوسی و اثرش، شاهنامه، از متقدمان و متاخران ایرانی و غیر ایرانی تحقیقات گوناگون و ماندگاری انجام داد هاند. در این مقاله کوشش شده خردمندان و بی خردان شاهنامه شناخته و دلیل خردمندی و بی خردی آنها و اینکه چه کسی آنها را خردمند یا بی خرد خطاب کرده، به ترتیب الفبائی مجموعا صد و پانزده نفر، تحلیل شود. از این تعداد صد و چهار نفر یعنی4/90 % آنها خردمند و یازده نفر دیگر یعنی 6/9% آنها از جانب دوستان یا دشمنان خود خردمند یا بی خرد توصیف شده اند. خردمندی مورد نظر شاهنامه بیشتر حکمت عملی یا خرد شرقی است.

در این مقاله حکایتی ازکلیله و دمنه با نام «ملک پیلان و خرگوش» از لحاظ اسطوره شناسی مورد بررسی و تحلیل قرارگرفته است، و این همان حکایتی است که مولانا نیز در دفتر سوم مثنوی آن را ذکرکرده و با نگاه خاص خویش، تاویلی معنوی از آن به دست داده است.
کلیله و دمنه مجموعه ای از حکایات کهن هندی است که میگویند برزویه طبیب آن را پس از سفری طولانی به دیار هند به ارمغان آورده است. حکایتهای این کتاب همواره مورد توجه مولفان متون فارسی بوده و پلی در میان فرهنگ هند و ایران ایجادکرده است.
در این مقاله، ریشه های حکایت «ملک پیلان و خرگوش» در اساطیر اقوام مختلف- چینی، هندی، ایرانی، بابلی و...- جستجو و مورد تحلیل و رمزگشایی قرارگرفته است. تحلیل رابطه مثلث اسطوره ای ماه و خرگوش و آب، و رابطه ماه و مرگ از مباحث این مقاله است.

سده پنجم هجری، قرن تلاقی فرهنگهای گوناگون در سرزمینهای اسلامی و نمودار گسترش زبان وادبیات عرب درپی کوششهای دانشمندان اسلام است. زبان عربی ضمن تاثر از فصاحت و بلاغت قرآنی در لفظ و اثر پذیری محتوایی از مفاهیم وگزاره های دینی، در عقیده وگفتار عالمان و شاعران ملل دیگر اثر گذاربوده است. کاربرد الفاظ قرآنی و مفاهیم اعتقادی به ویژه درآثار ادیبان و شاعران، بازتاب خاص یافته است. از جمله شاعران دین مدار در لفظ و معنی، ناصر خسرو قبادیانی شاعر و حکیم نامبردار قرن پنجم هجری است. در این مقاله نویسنده بر آن است که تصویری از دو مفهوم اصیل تولی و تبری در دیوان این ادیب سترگ عرضه نماید.

محمد قزوینی اولین ایرانیی است که روش های جدید را در تصحیح متون بکار بست. او این روش ها را در نزد مستشرقانی مانند ادوارد براون آموخت و در کتابهای مجموعه «اوقاف گیب» اعمال نمود. این مقاله به معرفی این کتابها می پردازد. تصحیحاتی که هنوز هم بعضی از آنها معیار فن تصحیح به شمار می روند. اوقاف گیب به یاد الیاس جان ویلکینسون گیب مستشرق انگلیسی، تاسیس شد. وظیفه این مجمع توسعه تحقیق در زمینه های تاریخ، ادب، فلسفه و ادیان در بین ترکان، اعراب و ایرانیان بود.