فصلنامه دانشکده ادبیات و علوم انسانی دانشگاه تهران
پیاپی 173 (1384)

بیش از 30 سال است که دانشگاه تهران دشت قزوین را برای انجام امور پژوهشی در زمینه باستان شناسی انتخاب نموده است. این پژوهش ها گرچه با فراز و نشیب های فراوانی همراه بوده است ولی پژوهشگران دانشگاه تهران توانسته اند سهمی کوچک ولی بس مهم در شناسایی و معرفی فرهنگهای پیش از تاریخ منطقه داشته باشند. این توفیق نیز نصیب نگارنده شد که بتواند در سال 1380 تپه زاغه را مورد کاوش قرار دهد. اهداف عمده کاوش عبارت بودند از تخمین وسعت تپه زاغه و چگونگی افزایش جمعیت آن در طی زمان، ارائه تاریخ نسبی و مطلق از تحتانی ترین لایه ها تا پایان استقرار آن که خوشبختانه در این زمینه نتایج در خور توجهی حاصل شده است. در گزارش حاضر فقط به نتایج تاریخ گذاری نسبی آن اشاره شده است و امید است که در مقاله ای دیگر نتایج تاریخ گذاری مطلق آن نیز که اکنون در دسترس است بطور مستقل به چاپ برسد. مقاله حاضر به شرح اهداف، شیوه کاوش و توصیف مختصر لایه نگاری و یافته های کاوش تپه زاغه در سال 1380 پرداخته است.

این مقاله نگاهی به تاثیر خط بر روی سبک های سفالینه های منقوش در منطقه خاورمیانه باستان خواهد داشت. در این مقاله نگارنده به تجزیه و تحلیل ترکیبات نقوش هندسی و حیوانی شاخص سفالهای دوره شوش I وعبید خواهد پرداخت. این نقوش مربوط به دوره قبل از پیدایش خط می باشد (اواخر هزاره چهارم قبل از میلاد). بخش دوم این مقاله به شرح و توصیف صحنه هایی از ظروف قرمز رنگ اوایل سلسله های قدیم ایلام و بین النهرین که تاریخ آنها به بعد از اختراع خط می باشد می پردازد. نگارنده مقاله معتقد است که با ظهور خط، قابلیتهای هنر در عرصه تبادل اطلاعات گسترش یافته، به این معنی که نقوش سفال فراتر از ساختار سمبلیک شان به شرح و رویدادهای خاصی می پردازند.

هفتوان تپه واقع در شمال دریاچه ارومیه پس از کاوشهای گسترده در تپه حسنلو واقع در جنوب این دریاچه ودر جهت سنجش و آزمایش نتایج کاوشهای این محوطه مهم باستانی عصر آهن ایران بین سالهای 1960 تا 978 1 مورد کاوش قرار گرفته است. در این مقاله مجموعه سفالهای کشف شده از دوره 5 هفتوان (عصر آهنI) با روش تحلیل کیفی و توجه به دو متغیر عمده در زمینه سفالگری (تکنولوژی، فرم و شکل ظروف سفالی) مورد مطالعه و بررسی قرار گرفته است. سپس نتایج به دست آمده با سفالگری دوره ماقبل عصر آهن (مفرغ متاخر) (دورهVI) هفتوان مقایسه شده است، تا بتوان تغییرات در سفالگری بین دو دوره فرهنگی را در تسلسل لایه نگاری یک محوطه باستانی به اثبات رساند. افزون بر این، نتایج این مطالعه با محوطه همزمان تپه حسنلو (دوره V) با روش تعمیم نتایج مورد بررسی قرار گرفته است. در این زمینه آنچه که بیشتر جلب توجه می کند ماهیت متفاوت تغییرات سفالگری در دو محوطه همزمان در دوران آهن است. نتایج این مطالعه می تواند بعضی ابهامات موجود در باستان شناسی عصر آهن شمالغرب ایران را روشن نماید.

بکارگیری مدلهای کمی در تخمین اندازه نمونه ها و انتخاب اشکال مناسب نمونه برداری از مهمترین ضرورتهای بررسی های باستانشناختی میدانی است بطوریکه فقدان اینگونه تخمین ها اعتبار داده ها را به هنگام آنالیز آنها دچار خدشه می سازد. این تحقیق درصدد ارائه مدلی است که بر پایه آن بتوان یک چارچوب علمی دقیق را برای سیستمهای بررسی های میدانی بکار گرفت، تا براساس آن تخمین، انتخاب صحیح اشکال، اندازه واحدهای بررسی و انتخاب نوع و تعدادی نمونه ها امکان پذیر باشد. کاربرد روش های مذکور در یک مطالعه موردی در شمالغرب ایران توضیح داده شده است.

برای مطالعه، مقایسه و طبقه بندی سفال شاخصه های متعددی وجود دارد از جمله جنس، رنگ، خمیره، شکل، نقش و غیره. در مطالعه و مقایسه سفال باید تمام شاخصه ها در نظر گرفته شود. ولی چون در یک تحقیق وپژوهش باستان شناسی پرداختن به تمام جنبه ها کار را مشکل و سخت می نماید. می توان برخی از شاخصه ها را بطور جداگانه مطالعه نمود و با در نظر گرفتن دیگر داده ها به تحلیل و تجزیه پرداخت. این عمل و روش منجر به دقت و کاهش درصد خطا می شود. در نهایت می توان به این پرسش پاسخ داد که آیا نتیجه مقایسه نقوش به این شیوه با نتیجه مقایسه دیگر شاخصه های سفال یکسان است یا خیر؟ برای نگارش این مقاله ابتدا نقوش سفال دوره نوسنگی شمال غرب ایران از روی منابع و گزارشات منتشر شده جمع آوری گردید. که شامل تپه های دالما، اهرنجان و حاجی فیروز است. سپس کلیه نقوش تفکیک و طبقه بندی گردید. در نهایت با توجه به اطلاعات به دست آمده و با مطالعه و مقایسه این نقوش جداول و نمودارهای متعددی تهیه شده است. ونتایج استخراج شده بیان شده است. یکی دیگر از اهداف این مقاله فراهم آوردن زمینه مناسب و پیشنهاد شیوه ای برای مقایسه نقوش سفال است.

کاوشهای باستان شناسی که از سال 1965 به این طرف در پشت کوه لرستان انجام یافته است، موجودیت قبرستان هایی را از دوره قدیم عصر مفرغ تا عصر آهن III روشن نموده و از میان دوران های فوق، فرهنگ عصر آهن III بهتر از دوران های دیگر شناخته شده و این کاوش ها، مطالعه بیش از 600 گور را، به ویژه از دوره عصر آهن III فراهم نموده است. به همین لحاظ در این پژوهش، برای روشن شدن گورستان ها، ساختار گورها و اشیاء تدفینی، در خلال نیمه اول هزاره اول ق. م. به ویژه در منطقه پشت کوه لرستان، کنکاش صورت گرفته و ویژگی های گورستان ها، ساختار معماری گورها، اشیاء تدفینی و سنت های به خاک سپاری مردگان روشن گردیده است. بر اساس این پژوهش، چنین روشن می شود که سنت ها، عرف و عادت و به ویژه فرهنگ تدفین، در عصر آهن، روی هم رفته تداوم سنت های تدفین عصر مفرغ بوده است. مقاله حاضر شامل سه بخش می باشد. در بخش اول به توصیف قبور و اشیائ تدفینی داخل قبرستانهای بردبال، ورکبود و چم ژی مومه پرداخته شده و در بخش دوم نگاه اجمالی به معماری و ساختار گورها در نیمه اول هزاره اول ق.م. گردیده و در پایان نگاهی هر چند به اجمال، وضعیت و چگونگی تدفین مردگان در منطقه لرستان در هزاره اول مورد بررسی قرار گرفته است.

درک و تحلیل علمی فضاهای مکشوفه از کاوشهای باستانشناسی و یا فضاها و بافتهای کهن، که هم اینک حیات در آنها جریان ندارد، نقطه عطف توجه و کانون فعالیت مشترک باستانشناسان، مردم شناسان، معماران و شهرسازان در دهه های اخیر بوده است. به جرات می توان اذعان نمود که علیرغم طرح تئوری های متعدد وبکارگیری شیوه های علمی مختلف در مطالعه فضاها و بافتهای کهن، هنوز هیچکدام از روش های علمی آزموده توسط باستانشناسان کشورمان بکار گرفته نشده اند.
در این مقاله تلاش بر آن است تا پس از بحث در خصوص پیشینه تلاشهای معموله در تحلیل سازه های کهن، ضرورت بهره گیری باستانشناسی کشورمان از روش های موفق علمی در شناخت عملکرد فضاهای معماری کهن و ساختار اجتماعی، مذهبی فرهنگی، اقتصادی و... جوامعی که آنها را فرم بخشیده اند، مورد تاکید قرار گیرد.

در روزگار صفویه بویژه از دوره شاه عباس که عصر شکوفایی آن حکومت می باشد، به علت گسترش روابط فنی، هنری و تجاری ایران با چین و قرار گرفتن ایران در مسیر جاده ابریشم، هنر ایران از هنر چین تاثیر پذیرفت. مظاهر این تاثیر پذیری را می توان در آثار سفالین بویژه چینی های آبی و سفید و سلادن ها، کاشیکاری ها، نگارگری ها، بافته ها وقالی ها و نیز هنر کتاب آرایی و تجلید بخصوص تشعیرهای آن دوره به روشنی ملاحظه کرد. البته این تاثیرپذیری ها نه تنها جنبه تقلیدی صرف نداشته است، بلکه در موارد بسیاری توام با برخی ابتکارات هنرمندان ایرانی بوده و ضمن تلفیق با طرح ها و نقش های ایرانی، با سلیقه ایرانی تطابق یافته و ارائه شده است.
افزون بر آن، فرهنگ و هنر ایران نیز بر فرهنگ و هنر چین تاثیراتی برجای نهاده است. ضمنا برخی از تاثیرپذیری های هنر ایران از هنر چین، اگاهانه و در جهت نیل به اهداف مشخص بویژه در زمینه های تجاری و اقتصادی بوده است، به طوری که بعضی از سفالگران و چینی سازان ایرانی هشیارانه و برای جلب بازار و مشتریان بیشتر به هنگام ساخت و پرداخت سفالینه ها، بر پشت آنها نقش هایی مشابه حروف چینی رسم می کردند.