دوماهنامه ایراس
پیاپی 32 (فروردین و اردیبهشت 1390)

شواهد تاریخی و روندهای روز سیاسی نشان می دهد که روسیه و آمریکا نمی توانند دوستان دائمی و مطمئنی برای یکدیگر باشند. این ها دو رقیب اصلی یکدیگر هستند که هیچ کدام نمی خواهند برای دیگری گامی به پس بگذارند. بحث گسترش ناتو به شرق، استقرار سپر دفاع موشکی آمریکا در منطقه که البته در حال حاضر تکلیف مشخصی را به خود ندیده است، راه انداختن انقلاب های مخملی در آسیای مرکزی، قفقاز و شرق اروپا، رقابت تسلیحاتی در گستره بین المللی، حمایت از دشمنان و مخالفان یکدیگر در تصمیات منطقه ای و جهانی، تنها بخشی از اختلافات بین المللی آن ها است که هر از گاهی به شکل پر رنگ تری خود را نشان می دهد. با این وجود روسیه پساکمونیسم در برخی دوره های کوتاه، خود را به لیبرالیسم، نگاه غربی به مسائل بین المللی و هم اندیشی سیاسی با آمریکا نزدیک کرده است که آخرین نمونه آن در مناسبات سیاسی دوران دیمیتری مدودف، رئیس جمهور کنونی روسیه قابل مشاهده است. اما آیا واقعا مدودف و روسیه کنونی می تواند به سیاست در حال اجرایش که عموما کمتر به آمریکا و ناتو «نه» می گوید، ادامه دهد؟ آیا مدودف جدا غرب گرا است و در برابر روسیه پوتین مستقل عمل می کند؟ یا اینکه کرملین دوران گذار بازی سیاسی با آمریکا را می گذراند تا از این طریق امتیازهای مورد نیازش را برآورده کند؟

حوادث آگوست سال 2008 قفقاز و بحران مالی جهانی، تغییر بنیادین درتوازن قوای جهانی از غرب به شرق را تقویت کرد. از لحاظ نظامی، آمریکا و شرکایش در ناتو به عرصه منازعه کشیده شدند و در مورد چگونگی کمک به متحدان جدیدشان در گرجستان و اوکراین دچار اختلاف شدند. از لحاظ اقتصادی، نه خاورمیانه و نه آسیا از اقتصادهای غربی مستقل نشده اند، اما بازارهای در حال ایجاد در خلیج فارس و شرق آسیا تاثیرات فروپاشی مالی را کاهش داده و مراکز اقتصادی جایگزین را ارائه داده اند. از لحاظ ژئوپلتیکی، بیشتر جهان، دیگر به آمریکا یا اروپا برای رهبری و تعیین مسیر نگاه نمی کنند. در عوض، قدرت های در حال رشدی مانند برزیل، روسیه، هند و چین در حال برقراری روابط با هم هستند و بلوک های فرامنطقه ای جدید مثل «سازمان همکاری های شانگهای» در حال تغییر توازن راهبردی هستند.
به نظر می رسد در این چارچوب جدید، اهمیت اوراسیای مرکزی در حال افزایش است. زیرا اولا، چین و روسیه در مورد آن چه که هژمونی غرب و تلاش آمریکا برای تقویت نظم جهانی تک قطبی می بینند، توافق دارند و دیگر کشورهای اوراسیا مثل قزاقستان و ازبکستان در حال باز تعریف جایگاه خود فراتر از تقسیمات پیشین شرق غرب هستند. ثانیا، موقعیت راهبردی اوراسیای مرکزی، منابع غنی و فراوانی جمعیت، این منطقه را به یکی از عرصه های منازعه ی اصلی برای اعمال نفوذ توسط چهار قدرت اصلی جهان؛ یعنی آمریکا، اتحادیه اروپا، چین و روسیه تبدیل می کند. ثالثا، پیوندهای تنگاتنگ میان اوراسیای مرکزی و خاورمیانه بزرگ در حال تبدیل به یک رابطه ژئوپلتیکی است که احتمالا بر نفوذ آمریکا در این حوزه ها تاثیر می گذارد.

نحوه و سرعت فروپاشی اتحاد جماهیر شوروی به عنوان یکی از رویدادهای مهم و تاثیرگذار دهه پایانی قرن بیستم، از چنان ابعاد و زوایای گسترده ای برخوردار بود که کمتر نظریه پرداز و تحلیل گر مسائل سیاسی دنیا توانست آن را با جوانب گوناگونش پیش بینی نماید. در این بین علیرغم آنکه قفقاز دارای تاریخ پر فراز و نشیبی است و همواره مورد توجه قدرت های بزرگ قرار داشته، اما فروپاشی اتحاد جماهیر شوروی در اوایل دهه 1990، ساختار ژئوپلتیکی نوینی را در این منطقه به وجود آورد. این رویداد به استقلال کشورهای جدیدی انجامید که هر یک هم بر شرایط پیرامون خود تاثیر گذاشتند و هم آن را به نحوی متاثر نمودند. در واقع فروپاشی شوروی، منطقه قفقاز را دچار دگرگونی کرد و شرایط جدیدی را در نقشه جغرافیایی به وجود آورد. تبعات و پیامد های سیاسی، اجتماعی، اقتصادی و امنیتی این رویداد به اندازه ای گسترده بود که تا زمان حاضر نیز حوادث و مقتضیات خاص خود را به دنبال داشته است.

فروپاشی اتحاد شوروی یکی از مهم ترین رویداد های جهان در نیمه قرن 20 بوده است نتیجه ی این فروپاشی ظهور و حضور جمهوری های جدید در آسیای مرکزی و قفقاز است.سیاست کلی ایران در قبال همسایگان شمالی، همکاری و حضور فعال در منطقه است چرا که موقعیت ژئوپلتیک و همچنین تاثیر بر کشورهای منطقه، ایران را در مقام پل ارتباطی قرار داده که دو منطقه پر اهمیت جهان یعنی آسیای مرکزی و قفقاز را با خلیج فارس به هم متصل می سازد. البته کشوری که بیشترین شباهت را از نظر فرهنگی،تاریخی و دینی در منطقه با ایران دارا می باشد، جمهوری آذربایجان است. با این حال جمهوری اسلامی ایران با داشتن این عوامل مشترک با جمهوری آذربایجان، به موفقیت های چندانی دست نیافته است. ما دلیل این امر را بیشتر باید ناشی از تعارض منافع ایران با آمریکا دانست. زیرا آمریکا نیز بعد از فروپاشی شوروی خواهان ایفای نقش فعال تری در منطقه قفقاز گردید. یکی از عمده دلایل این سیاست آمریکا جلوگیری از نفوذ ایران در کشورهای منطقه است. در پرتو این سیاست آمریکا مانع از دست یابی جمهوری اسلامی ایران به اهداف تعیینی خود در ارتباط با منطقه قفقاز و جمهوری آذربایخان شده است.

طی مدت زمانی بیش از پنج قرن روسیه به عنوان همسایه بزرگ شمالی ایران مطرح بوده است. به همین دلیل و باتوجه به اهمیت و قدرت این همسایه، همواره نحوه تعامل با آن و تنظیم مؤلفه ها و متغیرهای مختلف در چارچوب معادله روابط ایران و روسیه از اهمیت بالایی در سیاست و روابط خارجی ایران با همسایگان و جهان خارج برخوردار بوده است. در یک تقسیم بندی کلی می توان روابط ایران و روسیه پیش از فروپاشی شوروی را به دو دوره «تزارها» و «کمونیست ها» تقسیم کرد. مطلب حاضر نگاهی تاریخی به روابط ایران و روسیه در دوران تزار ها دارد.

در طول تاریخ سلسله های بی شماری بوده اند که فرهنگ و تمدن ایرانی را با ملل آسیای مرکزی پیوند داده اند. در این بین سلسله سلجوقیان، نه تنها نخستین سلسله حکمرانی ترکمن ها محسوب می شود، بلکه نقش عمده ای در گسترش فرهنگ ایرانی و ترکمنی در میان هر دو ملت نیز داشته است. دولت سلجوقی که توسط دو برادر، «چغری بیگ» و «طغرل بیگ» ترکمان به دنبال غلبه بر مسعود غزنوی به وجود آمد، هر چند از لحاظ نظامی بر عناصر ترک و ترکمان متکی بود، اما از نظر اداری و سیاسی همانند دولت غزنوی، صبغه ایرانی داشت. به نحوی که سلاجقه نیز همچون غزنویان خود را وارث آیین و رسوم سامانیان می دانستند.

علامه «ابوالقاسم محمود بن عمر بن محمد خوارزمی زمخشری» (467، 538 ه.ق) یکی از علمای ایرانی به نام تفسیر و حدیث در قرن پنجم هجری مطابق با سده ی 11 و 12 میلادی بود. زمشخری اهل شهر زمخشر در خوارزم و پیرو جنبش سیاسی اجتماعی معتزله بود. وی در زمره ی فضلای عالی مقامی محسوب می شد که موقعیت علمی به سزایی داشت. چنانکه به شهادت تاریخ و مورخین، می توان محسنات، ظرافت و زیبایی های علوم متداول را در وی جستجو نمود. با توجه به شهادت محققین آسیایی و اروپایی، آثار او قرن ها در شرق و غرب عالم، خصوصا دنیای اسلام مورد استفاده قرار گرفته است. زمخشری نه فقط میراث ملی و فرهنگی و از مفاخر مشترک ایران و ترکمنستان است، بلکه یکی از دانشمندان، ادیبان و مفسران بزرگ جهان اسلام نیز محسوب می شود.