فصلنامه پژوهش در تاریخ
سال یکم شماره 1 (زمستان 1389)

گورکانیان مهم ترین و قدرتمندترین سلسله مسلمانی بود که در هند تشکیل شد. در دوره گورکانیان هند، در واقع مسلمانان قدرت بلامنازع سیاسی در شبه قاره شدند. سلسله گورکانیان به واسطه ساختار منظم و تشکیلات منسجم توانست سراسر هند را زیر پرچم حکومت مرکزی مسلمانان گردآورد و در حقیقت، اوج حکومت مسلمانان در منطقه شبه قاره دوره گورکانیان است.
در این پژوهش به زمینه های تاسیس سلسله گورکانیان هند پرداخته شده است.برای تحلیل این زمینه ها از یک سو تاثیر بسترسازی اسلام های قرن ها در هند، ضعف سیاسی و نظامی هند، حملات تیمور با هند و ظهور صفویه در ایران مورد مطالعه قرار گرفت.
از سویی دیگر به نقش بابر به عنوان موسس سلسله همانند مدیر سیاسی نظامی و نخبه ای نگریسته شده که توانسته است از شرایط خاصی که در منطقه ماورء النهر، ایران و هند به وجود آمده بود، نتیجه ای مطلوب به دست آورد و دولتی مقتدر ایجاد کند، به این ترتیب راه گسترش یک امپراطوری بزرگ را هموار سازد.

تجارت دریایی ایران در خلیج فارس و اقیانوس هند و نوا حی وابسته به آن همواره تاریخ پر فراز و نشیبی را پشت سر گذاشته است؛ از این میان حوزه اقتصادی خلیج فارس و مراکز تجاری آن از دیر باز تا کنون نقش اساسی خود را به عنوان منطقه مهم تبادل تجاری در شرق بویژه در اقیانوس هند به خوبی ایفا کرده است. یکی از مراکز تجاری خلیج فارس جزیره کیش است که در طی قرون ششم و هقتم هجری توا نست پس از خرابی سیراف به عنوان بندر مهم تجاری خلیج فارس مطرح شود و طبق گفته مورخان بازرگانان سیرافی پس از سقوط آن بندر به سمت جزیره کیش حرکت کردند و موجبات رشد و شکوفایی آن شدند. جزیره کیش در زمان حکومت اتابک ابوبکر بن سعد بن زنگی (599-623 ه.ق) با اقدامات وی به کانون اصلی مبادلات اقتصادی خلیج فارس و اقیانوس هند تبدیل شد و طبق گفته مورخان کیش در این دوره به عنوان بزرگترین جزیره فارس و توقف گاه بازرگانان هند، سند، چین، ترکستان، مصر، شام، قیروان و لنگرگاه کشتی های هند بوده است. تجارت کیش در قرن هفتم ه. ق با پشتیبانی اتابک ابوبکر در جهت تامین امنیت آن به رشد و شکوفایی دست یافت و با تصرف بحرین و قطیف انحصار تجارت به جزیره کیش اختصاص یافت. این امر باروی کار امدن ملک الاسلام طیبی در اواخر قرن هفتم به اوج خود رسید وکیش در این دوره به شکوفایی بی سابقه دست یافت. در این مقاله سعی شده با تکیه بر منابع موجود رونق تجارت کیش را در قرن ششم و هفتم هجری بررسی شود.

اندیشه سیاسی امام محمد غزالی تابع شرایط سیاسی و اجتماعی عصر خود بود. بر این مبنا آثاری از غزالی که در آن به گوشه های از اندیشه وی به چشم می آید، تا اندازه زیادی تابع این نظر است. وی در کتاب فضایح الباطنیه که عمدتا حول محور ردیه نگاشته شده و در فصولی نیز به بحث امامت و رهبری جامعه اسلامی نیز اشاره دارد که بیشتر نشان دهده دغدغه حاکم بر زمان نگارش اثر مذکور است. در کتاب دیگر ایشان، یعنی«الاقتصاد فی الاعتقاد» که تا حدودی از مباحث مناقشه انگیز دار الخلافه بغداد دور افتاده است با آزادی بیشتری در مورد رهبری بحث می کند. با این وجود ایشان در هر دو اثر بر وجوب امامت تاکید دارد و این وجوب یک امر مصلحتی و برای انتظام دین و دنیا است.

طی سفر ناصرالدین شاه به انگلیس امتیازی به نام رژی با ماژور جرالد تالبوت در رجب 1307 بسته می شود که توتون و تنباکو را به مدت 50 سال در اختیار تالبوت قرار می داد. این امتیاز باعث مخالفتهای گسترده ای در شهرهای مختلف ایران شد و بسیاری از تجار و زارعین و به تبع آن علما و مجتهدین خواستار لغو این قرار داد شدند. در اصفهان مجتهدی به نام آقا نجفی (شیخ محمد تقی رازی) به همراه برادر خود شیخ محمد علی، توتون و تنباکو را تحریم می کنند. جدا از میزان تاثیرگذاری این فتوی، با توجه به تاریخ نامه، می بینیم که این امر زودتر از فتوای میرزای شیرازی اتفاق افتاده است. این امتیاز بالاخره در جمادی الآخر 1309 از طرف حکومت لغو می شود. موضوع این مقال امتیاز رژی و مساله ای که مطرح است این است که فتوای دو مجتهد اصفهان چه تاثیری در روند مخالفتها داشته است و البته خواهیم دید که تاثیرات چشمگیری در پیشبرد اهداف داشته است چرا که مردم در شهرهای مختلف مثل شیراز، اصفهان، تهران و... به این قیام پیوستند و باعث تشدید اعتراضها و در نهایت امر لغو امتیاز شدند.

سه اندیشه در فقه سیاسی شیعه بی آنکه دست از سنت بکشند به مدرنیته متصل شدند. اندیشه ایی که با جمهور مسلمان، در آراء آخوند خراسانی آغاز و با تعدیل و جرح از طرف علامه ی نائینی در مانیفست مشروطه خواهی، با انتشار کتاب تنبیه الامه و تنزیه المله سیر میانی و پختگی خود را درطرح نظریه ی مشروطه ی مشروعه ی سلطنتی گذراند؛ دیگر نظریه، ولایت فقیه است که در قالب رژیم سیاسی جمهوری اسلامی، در بهمن 1357 ش با انقلاب و حوادثی که بعد از آن دراحیای اندیشه ی فقه جواهری ترسیم می شود به منصه ی ظهور رسید. ناگفته نماند طرح اولیه ی این نظریه با آن چیزی که امام خمینی(ره) بعدها از آن به نام نظام جمهوری اسلامی، نه یک کلمه کم و نه یک کلمه زیاد، سخن به میان آورده بود قابل مقایسه نیست.

قم شهری مهم از لحاظ استراتژیک و مذهبی در تاریخ ایران بوده است. این شهر به دلیل قرار گرفتن بر سر راه های تجاری غرب به شرق و جنوب کشور، وجود حرم حضرت معصومه (ع) در قم، مدفون بودن بسیاری از بزرگان و شاهان صفوی در قم و نزدیکی به پایتخت سیاسی کشور، در دوره قاجاریه از اهمیت بسزایی برخوردار شد. شاهان قاجار سعی زیادی در توسعه عمران قم در طول این سلسله انجام دادند. فتحعلی شاه که می توان او را پایه گذار رونق عمرانی قم به شمار آورد، اولین شاهی بود که به قم اهمیت زیادی داد و دستور توسعه قم و حرم حضرت معصومه(ع) و ابنیه حرم را صادر کرد. فتحعلی شاه برای بازدید از روند توسعه قم هر وقت می توانست به قم سفر می کرد و از نزدیک، بر توسعه قم و حرم حضرت معصومه را دنبال می کرد. در این مقاله سعی بر این است که تحولات عمرانی قم را از آغاز دوره قاجاریه تا فوت فتحعلی شاه بررسی کند و علل توجه فتحعلی شاه به قم را تجزیه و تحلیل کند.