نشریه پژوهش های قرآنی
سال شانزدهم شماره 4 (پیاپی 65، زمستان 1389)

یکی از مباحث مهم در تفسیر پژوهی، شناخت جایگاه عقل در فهم و استنباط نصوص دینی به ویژه قرآن کریم است. اهمیت و انتخاب «تفسیر من وحی القرآن» از میان تفاسیر معاصر شیعه به این دلیل است که در خردگرایی و عصری نگری و تحلیل و نقد اندیشه های پیشین، نقطه عطفی فرهنگی و قرآن پژوهی در میان تفاسیر معاصر است و در این عرصه، کاری جدید ارائه داده است. در این مقاله سعی شده پس از توضیح کوتاهی از شخصیت علامه فضل الله و تفسیر وی، به تبیین تفسیر عقلی و جایگاه آن در تفسیر من وحی القرآن پرداخته شود و در ادامه نمونه هایی از کاوش های عقلی آورده شده و چگونگی بهره گیری از عقل در فهم کلام الهی بیان گردیده است.

این نوشتار در پی واکاوی روش تفسیری علامه فضل الله در تفسیر «من وحی القرآن» است. نویسنده بر این باور است که مهم ترین ویژگی «من وحی القرآن» از نظر روش بلاغت محوری است. مفسر می کوشد قواعد بلاغت و لوازم و پیامدهای سخن بلاغی را مبنای فهم آیات قرار بدهد. در این نوشتار نخست به پیشینه روش بلاغی در تفسیر پرداخته شده است، سپس معیارهای شناخت ابعاد بلاغی از دیدگاه علامه فضل الله مورد بحث قرار گرفته است، آن گاه گستره کاربرد شیوه بلاغت محوری در تفسیر «من وحی القرآن» مطرح شده است و در پایان نمونه هایی از تفسیر بلاغت محور در این کتاب ذکر شده است.

این نوشتار شیوه تفسیری «من وحی القرآن» اثر علامه سید محمدحسین فضل الله را به کاوش نشسته است. اثبات اجتماعی و اجتهادی بودن تفسیر «من وحی القرآن» از رهگذر معنا شناختی واژگان «ایحاء»، «استیحاء» و «حرکیه» که در شناخت شاخصه های این کتاب نقشی بس اساسی دارند، در آغاز پژوهش آمده است. یادکرد دیدگاه علامه در اسلوب بیانی قرآن و نتیجه ای که این موضوع در رویکرد تفسیر قرآن به قرآن وی ایفا کرده است و نیز ارائه نمونه هایی از روش تفسیری استیحائی فضل الله و تفاوت هایی که این روش با شیوه تفسیری علامه طباطبایی دارد، مباحث اصلی این پژوهش را سامان داده است. فهرستی از ممیزات روش تفسیری علامه فضل الله در پایان این نوشتار جای گرفته است.

نوشتار حاضر متن مصاحبه ای با علامه فضل الله است در مورد تفسیر «من وحی القرآن». در این مصاحبه علامه فضل الله به پرسش های متعددی پیرامون روش تفسیر خود و ویژگی های آن پاسخ می دهد. برخی از محورهای مورد پرسش عبارت اند از: فلسفه نامگذاری تفسیر به «من وحی القرآن»، پیامدها و آثار روش من وحی القرآن، چگونگی بهره گیری از عقل در تفسیر، جایگاه روایت در روش «من وحی القرآن»، رابطه قرآن و اهل بیت:، فلسفه اجتناب از تفصیل مجملات قرآن، ظاهر و باطن قرآن، راز اعجاز قرآن و قرائت های جدید از قرآن و متون دینی.

تفسیر «من وحی القرآن» اثر گرانسنگ سید محمدحسین فضل الله است. این تفسیر در قالب تفسیر ترتیبی و در 24 مجلد به زیور طبع آراسته شده است. در این تفسیر، سه روش تفسیر قرآن به قرآن، تفسیر روایی و تفسیر عقلی مورد بهره برداری نویسنده قرار گرفته و دو روش تفسیر علمی و تفسیر حرفی مردود خوانده شده است. برخی ویژگی های مهم این تفسیر عبارت اند از: پرهیز از ورود به مباحث غیر تفسیری، گزیده گویی، فایده گرایی، پیروی از اسلوب قرآن در تفصیل و اجمال، شبهه شناسی، نتیجه گیری، آزاداندیشی، آشنایی نویسنده با دانش های جدید، طرح تفسیر در قالب پرسش و پاسخ، پیرایش تفسیری و رو در رویی با نظریات تفسیرگران.

استفاده از سیاق امری عقلایی بوده و حجیت آن از باب حجیت ظهور می‎باشد و مفسران از آن به طور گسترده و به صورت‎های گوناگون در فهم کلام الهی بهره می‎برند.این مقاله در پی بیان قرینیت سیاق در فهم کلام الهی از منظر علامه محمدحسین فضل الله می‎باشد. از نظر ایشان سیاق را می‎توان به چهار دسته سیاق کلمه، سیاق آیات، سیاق سوره و سیاق قرآنی تقسیم کرد. هر یک از این اقسام کاربردهای فراوانی در تفسیر «من وحی القرآن» دارند؛ از جمله به دست آوردن معنای کلمات، تعیین مراد خداوند از آیات، نقد و بررسی اقوال مفسران، ارزیابی روایات و نیز کاربرد آن در مباحث ادبیاتی.

بشر به طور طبیعی در طول زندگی در این جهان با نگرانی ها و اضطراب های بسیاری رو به رو بوده و همواره جهت پیروزی بر آنها و از میان بردن عوامل پیدایش آنها کوشیده است. از سویی دیگر، امید به آینده و دستیابی به آرامش، ارتباط عمیقی با نوع جهان بینی هر فرد دارد، چنان که اگر فردی فلسفه و هدف زندگی خویش را بر مبنای پوچ گرایی قرار دهد، گریزی از ناامیدی نخواهد داشت، چرا که حیات او محدود به وقایع و حوادث فعلی زندگی اوست. به همین دلیل پرداختن به باورها و بینش های هر فرد نسبت به جهان و دنیای پیرامون خویش، از این منظر می تواند گره گشای بسیاری از مشکلات بشر متمدن امروزی باشد.
پژوهش حاضر در صدد پاسخ به این پرسش است که تاثیر محوری وحدت معبود و نیز نگرش مثبت نسبت به مرگ در ایجاد و تحکیم امید انسان چیست؟ به دیگر بیان، فرهنگ معادپروری تا چه اندازه در ایجاد و پرورش روح امید مؤثر است؟ و در پایان بدین نکته راه یافته که چون طبق آموزه های قرآن کریم، امید واقعی در ارتباط با « الله » است، از این رو توجه به معاد و زندگی پس از آن سبب آگاهی و ایجاد روح امید در آدمی و تلاش در جهت ایجاد زمینه های مناسب جهت رشد و ترقی می گردد و سدی مستحکم در برابر بحران هویت جوان و نوجوان امروزی خواهد بود.

واژه «شیطان» که به دفعات در قرآن کریم آمده است، از پیدایش لفظ تا کسب مفهوم قرآنی اش تطور قابل ملاحظه ای داشته است. با معناشناسی این واژه به روش تاریخی، معلوم می شود بر خلاف تصور اکثر اهل لغت، لفظ «شیطان» اشتقاقی از ریشه «شطن» به معنی دور شد یا «شیط» به معنی سوخت و هلاک شد، نیست، بلکه در پیدایش این کلمه و حتی تطور معنای آن تا مفهوم قرآنی اش انتقال معانی حسی مقدم بوده است. اما در بخش معناشناسی توصیفی، با رجوع به خود آیات قرآن و کنار هم چیدن لغات متحد الموضوع و هم جوار با این واژه، مفهوم قرآنی شیطان حاصل می گردد.

العوی در این مقاله، نقش نظریه انسجام و مناسبت را که از جمله رویکردهای تازه در مطالعات زبان شناختی متن است و بیشتر از طرف اسپربر و ویلسون نظریه پردازی شده، در متن قرآن بررسی می کند. انسجام، روابط صوری میان پاره های مختلف متن و مناسبت، روابط و ادات انسجامی را بررسی می کنند. به دیگر سخن، انسجام، رابطه میان واحدهای زبانی (پاره گفته ها و اجزای متن) است و نظریه مناسبت، رابطه ای است که نه فقط بر اساس پاره گفته ها، بلکه بر اساس پیش تصورات، یعنی واحدهای اطلاعات یا اندیشه تعریف می شود. العوی این دو نظریه را با ذکر نمونه آیاتی از متن قرآن بررسی می کند. ذکر این نظریه ها به معنای تایید همه جانبه آنها نیست، بلکه این زمینه را فراهم می آورند که الگویی برای شناخت و استدراک کارآمدتر آیات قرآنی فراهم نمایند.