نشریه مطالعات ملی
پیاپی 4 (تابستان 1379)

این شماره از فصلنامه به «فرهنگ و هویت ایرانی» اختصاص یافته است. آنچه از نظر خوانندگان ارجمند می گذرد نظریات و تحلیل های جمعی از اساتید دانشگاه می باشد که پیرامون تعریف و مفهوم سازی فرهنگ و هویت، انواع هویت، هویت و فرهنگ ملی، آسیب شناسی فرهنگ و هویت ملی، فرصت ها و چالش های فراروی آن و راهکارهای حفظ و تقویت هویت و فرهنگ ملی مطرح گردیده است.
شرکت کنندگان در میزگرد عبارتنداز: آقایان؛ دکتر محمود روح الامینی استاد کرسی مردم شناسی دانشگاه تهران، دکتر سیدعلی رضا بهشتی استادیار علوم سیاسی دانشگاه تربیت مدرس، دکتر محمدرضا تاجیک استادیار علوم سیاسی دانشگاه شهید بهشتی، دکتر علی ابوطالبی استادیار علوم سیاسی دانشگاه ویس کانسین امریکا و دکتر علی یوسفی جامعه شناس و عضو هیات علمی دانشگاه فردوسی مشهد.

هویت ازجمله ویژگی های انسانی است، مبنای روان شناسانه دارد و در تعامل «خود» یا «دیگری» شکل می گیرد. تکوین هویت جمعی نیز، در ارتباط یک «ما» با «ما»ی دیگر است. این «ما»ی دیگر، می تواند گروه، جمع، ملت و یا قوم باشد. به نظر نویسنده ی مقاله هویت ملی در جهان سوم پیامد شکل گیری دولت ملی و رشد ملی گرایی است که «ما»ی جهان سوم را در مقابل «دیگری» غرب مطرح کرد. مولف ضمن بیان نگرش های مختلف نسبت به هویت ملی در ایران، دیدگاه امام خمینی را درباره ی ملت و هویت ملی تبیین کرده و نسبت به آن را با دیگر دیدگاه های هویت ملی در ایران سنجیده است.

ترانه های قومی به عنوان بخشی از خرده فرهنگ اقوام، بازگوکننده ی آرزوها، احساسات و نگرش اقوام به وقایع تاریخی، شرایط اجتماعی و هویت فرهنگی است. با وجود آن که مضمون حجم عظیمی از محتوای این سروده ها از حوزه ی فرهنگ قومی فراتر نمی رود، لیکن در خرده فرهنگ اقوام ایرانی، ترانه هایی آهنگین وجود دارد که مضامین ملی دارند و به نوعی بیانگر احساسات میهن دوستانه، عنایت و ارادت اقوام به سرنوشت مشترک، ملیت و هویت ملی اند. در این مقاله ضمن معرفی ویژگی و نوع موسیقی هر یک از اقوام ایرانی نمونه هایی از چنین ترانه هایی انتخاب و معرفی شده و هم چنین از عوامل موثر بر شکل گیری آنها نیز بحث شده است.

به دنبال بروز بحران اقتصادی در اندونزی، مطالبات گروه های سیاسی اجتماعی افزایش یافت. قومیت نیز موجبات طرح درخواست های فراوان از خودمختاری محلی، فدرالیسم تا جدایی را در شرایط نوین این کشور فراهم ساخت، به نحوی که منطقه «تی مورشرقی» با حمایت سازمان ملل متحد و دیگر نهادهای منطقه ای و بین المللی از اندونزی جدا شد و در دیگر مناطق آن به ویژه آچه، ایریان جایا و ملوک نیز فرایند کم و بیش مشابهی در حال شکل گیری است که می تواند وحدت ملی این کشور را مخدوش سازد.
نویسنده با نگاهی به رویدادهای اخیر اندونزی، ریشه در این بحران را در دو سطح داخلی و خارجی پی می جوید. در سطح داخلی؛ ناهمگونی قومی، سیاست های قومی رژیم سوهارتو و شرایط و پیامدهای دوران گذار و در سطح خارجی نیز تیوری توطیه، نقش جامعه بین المللی و غرب و بحران اقتصادی را مورد توجه قرار می دهد.
این نوشتار با دستمایه قرار دادن عوامل شش گانه فوق بر وجه چندعلتی بحران یکپارچگی در اندونزی تاکید می ورزد. درس هایی از بحران همبستگی ملی در اندونزی بخش پایانی این مقاله را تشکیل می دهد که ناظر بر جمع بندی یافته هایی است که راهبردهای تجویزی را در بطن خود دارد.

این مقاله به بحث درباره ی نگرش نخبگان آذری به هویت ملی و منطقه ای طی سه دوره پهلوی اول، پهلوی دوم و جمهوری اسلامی ایران می پردازد. نخبگان آذری به سه دسته نخبگان مارکسیست، تجددگرا (غیرمارکسیست) و بومی گرا تقسیم کرده اند و کوشش شده است تا از طریق نمایندگان و افراد شاخص هر دسته، و با استفاده از سخنان، نوشته ها و عملکردهای آنها، نحوه نگرش آنها سنجیده شود.
چنین نتیجه گیری شده است که نخبگان مارکسیست بیشترین گرایش قومی را از خود نشان داده اند و در عین حال در میان نخبگان دارای گرایش قومی، بیشترین تاثیر را از عوامل خارجی پذیرفته اند و گرایش های قومی بومی گرایان بیشتر تاثیر عوامل دیگری مانند رقابت های سیاسی در سطح ملی بوده است.

در تحلیل مسایل قومی و ملی، مورخان و نظریه پردازان علوم اجتماعی غالبا به تاثیر سیاست بر قومیت و ناسیونالیسم و کاربردهای آن برای نخبگان توجه دارند. درواقع دیدگاه آنان تجددگرا و ابزاری است. لیکن، اسمیت در این مقاله، فهم مسایل قومی و ملی را نیازمند بررسی رابطه ی فرهنگ و سیاست و هم چنین روابط قومی ماقبل مدرن با ملت های مدرن می داند. رابطه ای که از نظر او باید از طریق سه فرایند تاریخی پالایش فرهنگ، فراگیر شدن ایده ی برگزیدگی قومی و قلمرو بخشیدن به خاطره ی جمعی تبیین شود. از نظر مولف این فرایندها بیشتر در روزگار مدرن ظاهر شده و شالوده بسیاری از منازعات سیاسی کنونی می باشد.

ایرانیان ترکمن به لحاظ نژادی، زبانی و ساخت اجتماعی تفاوت هایی با دیگر هموطنان خود دارند. اما به نظر نویسنده مقاله، این تفاوت ها نتوانسته است مانعی فرارراه تعاملات این قوم با سایر ایرانیان پدید آورد. این تعامل در زمینه های اقتصادی، اجتماعی و به ویژه فرهنگی دست کم در طول قرن های متمادی تداوم داشته است. وجود واژگان فارسی در زبان ترکمنی و اشعا شاعران بزرگی نظیر مختومقلی فراغی، تنها یک نمونه از این تعامل است. در عصر حاضر نیز در طول دوران دفاع مقدس، رزم قهرمانانه برادران ترکمن در کنار آحاد ملت، مصداق دیگری از تعامل ملی را در معرض دید همگان قرار داد.
در رهیافتی کاربردی، مولف اعتقاد دادر که پذیرش تفاوت ها و تمهید عملی مشارکت فراگیر اقوام در سرنوشت کشور، موجب همگرایی بیشتر و پیوند عمیق تر ملت ایران با یکدیگر خواهد شد.

انقلاب جهانی ارتباطات علاوه بر افزایش تعداد رسانه های ارتباط جمعی، تحول مضمونی داده ها و پیام ها را نیز به ارمغان آورده است. در پرتو این تحول، رسانه های گروهی زمینه ی رشد بی سابقه ی آگاهی و شناخت اجتماعات بشری را فراهم ساخته اند. اما دو پیامد هم زمان این رویداد، یعنی جهانی شدن و بروز انواع هویت خواهی خرد، گفتمان سیاسی فرهنگی دولت های ملی را به چالش خوانده اند. نکات یاد شده شالوده ی مباحث سخنرانی علمی آقای دکتر مهدی منتظرقایم است که در دفتر فصلنامه انجام پذیرفته است. سخنران پس از مروری به رهیافت های مختلف مربوط به هویت، به دستاوردهای ارتباطات و نقش تعیین کننده رسانه های گروهی در جهان معاصر اشاره می کند و تکثر رسانه ای را از رهاوردهای انقلاب مزبور می شمارد. وی با نقد هویت بخشی تحمیلی رسانه های یک سویه، راه کسب مقبولیت همگانی رسانه های گروهی را در ارتباط دوسویه با مردم می داند و تکثر رسانه ای را اجتناب ناپذیر می شمارد و در عین حال معتقد است بدین دلیل روشن، رسانه های جمعی زمینه بحران هویت را پدید آورده اند.

ازجمله دلمشغولی های صاحبنظران علاقه مند به ایران، رفع مشکلات مهاجران و استمرار هویت ملی در نسل دوم جامعه ایرانی خارج از کشور است. دولت نیز خود را مکلف به حمایت از همه ی ایرانیان می داند از این رو سازمان ارتباطات اسلامی در تاریخ 22/4/1379 «نخستین همایش گفتمان ایرانیان» را با حضور جمعی از نخبگان ایرانی خارج و دداخل کشور در تهران برگزار کرد تا مشکلات ایرانین خارج از کشور، نحوه مشارکت آنان در پیشرفت و توسعه همه سویه ی ایران، شناخت انتظارات متقابل دولت و هموطنان مهاجر و سرانجام تقویت پیوند آنها با میهن را بررسی کند.
فصلنامه مطالعات ملی با احساس وظیفه در قبال این مهم، گزارش این همایش را به همراه چکیده ای از سخنرانی های ایراد شده در آن، به استحضار خوانندگان محترم می رساند.

در آستانه ی هزاره س سوم میلادی، مساله مهمی که جامعه ی بشری و به ویژه جهن اسلام با آن روبروست، تفرقه، جدایی و اختلاف بین ملت هاست. این اختلاف، نه تنهایی فی نفسه امری مذموم تلقی نمی شود؛ بلکه یکی از نشانه های تمایز و بازشناسی ملت ها از یکدیگر است.
مجمع جهانی تقریب مذاهب اسلامی، در هفته وحدت، جهت بررسی راه های تحقق همبستگی مسلمانان و رفع سوءتفاهمات میان مذاهب و نزدیک ساختن آنها به یکدیگر، سیزدهمین همایش بین المللی وحدت اسلامی را برگزار کرد. این همایش چهار روزه با عنوان «امت اسلامی، رنج ها و آرزوها» از تاریخ 28 خردادماه در محل همایش سران کشورهای اسلامی در تهران برگزار شد. در این همایش اندیشمندان، مفتیان، محققان، اساتید و روزنامه نگاران مسلمان فرصت یافتند ضمن بیان دیدگاه های خود، به طرح مسایل و مشکلات کشورهای اسلامی بپردازند.
فصلنامه مطالعات ملی با درک اهمیت این مساله بر آن شد تا گزارش گردهمایی یاد شده و گزیده ای از مباحث طرح شده در این همایش را منتشر کند.

«نسبت هویت با سیمای شهری» عنوان سخنرانی آقای دکتر سیدامیر منصوری* در دانشکده ی هنرهای زیبا دانشگاه تهران است. این برنامه ی علمی به همت آن دانشکده و با حضور استادان و دانشجویان علاقه مند در 19 اردیبهشت 1379 برگزار شد. به دلیل همسویی مضامین سخن یاد شده با مباحث این شماره، چکیده ای از سخنرانی چاپ می شود. *             *             * سخنران با طرح سوالاتی چون هویت چیست، چرا هویت اهمیت دارد، نمودهای هویت شهری کدامند، و چگونه می توان میمان سیمای شهر و هویت نسبتی برقرار کرد سخن خویش را آغاز نمود. وی هویت را اتصال حلقه های فرهنگی گذشته به حال دانست و درباره ی پدیده ی بحران هویت شهری در ایران گفت: «به قرینه ی اظهارنظر بسیاری از هنرمندان، مجامع سیاسی و روشنفکران ما با مشکلی به نام بحران هویت شهرها مواجه هستیم. به طور مثال در آثار و اشعار هنرمندی مانند سهراب سپهری به وضوح می توان شکوه از خانه ها، شهرهای آهنی، بتونی و قوطی های فولادی را مشاهده کرد و یا شفیعی کدکنی در کتاب خود به نام «کوچه باغ های نیشابور» از کوچه باغ هایی حکایت می کند که سمبل هویت از دست رفته هستند و نیز نقاشانی که امروزه به جای ترسیم محیط زندگی شهری به سراغ جلوه هایی می روند که اکنون برای ما نامانوس هستند و بسیار نمونه های دیگر که نشان از نابسامانی شهرهای ما دارد». * دکتری معماری از دانشگاه سوربن فرانسه، استادیار گروه معماری دانشکده هنرهای زیبا و رییس پژوهشکده فرهنگ و هنر دانشگاه تهران

ایران با سابقه ی تمدنی بسیار کهن جایگاه ویژه ای را در جهان به خود اختصاص داده است. فرهنگ و تمدن غنی باستانی ایران و تعاملات آن با تمدن های بزرگی مانند یونان و روم از یک سو و ورود اسلام و همزیستی فرهنگ کهن ایرانی با دین اسلام از سوی دیگر بر غنان و جلوه های عظیم تمدن ایرانی افزوده است، به گونه ای که هم اینک «دیانت» و «ملیت» به مثابه دو رکن اساسی و مهم فرهنگ و هویت ما ایرانیان درآمده است و در کنار سایر عناصر و ارکان هویت بخش، هویت ملی ایران را ساخته اند.
تعامل و همزیستی مسالمت آمیز تمدن ایرانی و اسلام نه تنها میراث کهن این مرز و بوم را غنی تر ساخت، بلکه خود نیز بر فرهنگ اسلامی و جهان عرب تاثیر بسیار گذاشت.
درباره ی این مقوله تحقیقات ارزشمندی صورت گرفته است؛ لیکن هنوز ناشناخته های این مبحث فراوان اند. از این رو مرکز بازشناسی ایران و اسلام می کوشد تا به سهم خویش پاسخ بخشی از پرسش های مربوط به این حوزه را از طریق پژوهش های علمی بیابد و در اختیار علاقه مندان قرار دهد. در این گزارش مرکز یاد شده، به اختصار معرفی می شود.

هر که ناموخت از گذشت روزگار                                                      نیز ناموزد زهیچ روزگار
کتاب سیمای فرهنگی ایران به کوشش عباس نامجو در سال 1378، توسط انتشارات عیلام به چاپ رسیده است. این اثر در 475 صفحه به صورت مجموعه مقالات همراه با 151 قطعه عکس و اسلاید به زیور طبع آراسته شده است. بخش نخست آن یعنی کلیات تشکیل شده است از ویژگی های جغرافیایی، تاریخی و دینی و زبانی سرزمین ایران و میراث فرهنگ که مشتمل بر باستان شناسی، مردم شناسی، نسخه های خطی، صنایع دستی و تاریخ هنر و معماری است. در بخش دوم کتاب با عنوان فرهنگ و هنر، مباحثی درباره ی نمایش، هنرهای تجسمی، موسیقی، سینما، گردشگری و آموزش، مجامع، مراکز و صنایع فرهنگی (کتابخانه ها، موزه ها و صداوسیما) مشاهده می شود.
ناشر در مقدمه ی کوتاه خود ضرورت تدوین چنین مجموعه ای را با ایجازی درخور بیان داشته و مشکلات چنین کاری سترگ را برمی شمارد.
به رغم این که هر یک از نویسندگان محترم بخشی از فرهنگ ایرانی را به صورت تخصصی معرفی نموده اند و هر مقاله در حد یک کتاب کوچک است لیکن جهت اتصال و پیوستگی موضوع مورد بحث، که با طبیعت فرهنگ هم هم خوانی بیشتری دارد. از ذکر نام نویسندگان مقالات آنها به طور مجزا، خورداری شده است.
سرآغاز اثر یاد شده به معرفی ایران می پردازد:سراینده این غزل ساز کرد                                                         دف چنگ و نی را هم آواز کرد
ایران یکی از کهن ترین کشورهای آسیایی است که امپراتوری آن در دوره باستان بر پهنه ی وسیعی از این سرزمین فرمان می راند. اگرچه حوزه ی فرهنگ ایرانی از چین تا کانال سویز و از قفقاز تا خلیج فارس و دره سند و پنجاب تا جنوب هندوستان را دربرمی گیرد ولی اکنون مرز سیاسی آن از آرارات تا گواتر حدود 2250 کیلومتر و قطر کوچک این متوازی الاضلاع از سرخس تا خرمشهر حدود 1400 کیلومتر از فلات ایران را در سرزمین به وسعت 1648000 کیلومتر مربع شامل می شود.

کتاب «ملی گرایی و نوگرایی»، اثر آنتونی اسمیت با عنوان فرعی «مقاله ای انتقادی درباره ی نظریه های اخیر ملت ها و ملی گرایی» در سال 1998 در 270 صفحه توسط انتشارات راتلج چاپ شده است. این کتاب سرشار از اطلاعات است و نویسنده می کوشد تا در پرتو مقوله ی نوگرایی، تمامی نظریات رایج درباره ی ملی گرایی را گردآورد. کتاب «ملی گرایی و نوگرایی» دارای دو بخش اصلی است؛ در بخش اول نویسنده در زیر عنوان «تنعات نوگرایی»، در پنج فصل کوشیده است تا نظریات نوگرایانه ملی گرایی را تشریح و از همدیگر متمایز سازد. در بخش دوم، نویسنده تلاش کرده تا در پرتو انتقاد از نظریه های نوگرایانه ی ملی گرایی، دیدگاه های مغایر با آن را معرفی و طبقه بندی کند. اما همان طور که پروفسور جان استون اذعان می کند، یکی از ویژگی های برجسته این اثر، مشارکت فعالانه خود نویسنده است. آنتونی اسمیت که عمر خود را صرف مطالعه درباره ی پدیده ی ملت ها و ملی گرایی کرده است، همان گونه که خود می گوید، دارای دیدگاه نمادگرایی قومی است. (ص 224) محور بحث اسمیت در این کتاب، ارتباط ظهور پدیده ی ملی گرایی با نوگرایی است. نوگرایی موردنظر وی نیز مترادف با «نوسازی» یورگن هابرماس می باشد، به نظر هابرماس، تجدد محصول فرایندهایی از قبیل سرمایه داری، صنعتی شدن، شهرنشینی و... است که وی آنها را فرایندهای نوسازی می نامد.

نویسنده هم زمان با سقوط دیوار برلین، نوامبر 1989، در آلمان بسر می برد. در آن هنگام دریافت که رخدادها تاثیر ژرفی بر آینده ی سیاست های اروپا و بر چگونگی تفکر اروپاییان در مورد خویش، خواهد داشت. در سال های 89-1988 زمانی که اروپا دچار تغییر شکل شد، در آلمان دانشگاه بیله فیلد بود. پس از بازگشت، به بررسی مباحث مطروحه در انگلستان در مورد پویایی تغییرات پیچیده در اروپا پرداخت و بدین نتیجه رسید که الگوهای تغییرات ساختاری در اروپا، دلالت های فراوانی برای سیاست انگلستان دربردارد. در سال 94-1993 در دانشگاه سوفیای ژاپن حضور یافت و حزب دموکراتیک لیبرال که دیری صاحب سلطه بود، همان هنگام قدرت خود را از دست داد از این رو جایگاه ژاپن در آینده ی منطقه آسیا و اقیانوسیه مورد بحث قرار گرفت. در پی این رویداد، مجددا موضوع هویت سیاسی فرهنگی به بحث روز تبدیل شد.
کتاب حاضر برگرفته از تجارب مولف در کشورهای مختلف مانند؛ آلمان، ژاپن، استرالیا، مالزی و سنگاپور است. او با اتخاذ رهیافت مردم نگارانه به بررسی مباحث نظری مربوط به هویت سیاسی فرهنگی در بستر ظهور نظام جهانی سه قطبی پرداخته و مجموعه مباحث خود را نه بخش به شرح زیر سازمان داده است.