نشریه حوزه
سال بیست و هفتم شماره 1 (پیاپی 156، بهار و تابستان 1389)

تاریخ شیعه در لبنان، در نیم قرن اخیر، شاهد ظهور دو چهره تاثیرگذار بود که ابعاد تاثیرشان از مرزهای آن فراتر رفت و همچنان پایدار خواهد بود. نخست امام موسی صدر و پس از او علامه سیدمحمدحسین فضل الله . یکی از وجوه تشابه اساسی این دو، دائره جهانی آگاهی، اندیشه و به تبع آن عمل این دو است. این دو همان گونه که رسالت دین را چهانی می دیدند رسالت خویش را به عنوان منادیان و مبلغان دین نیز جهانی می دانستند و دائره گفت وگو و خطاب و تعامل و تفکرشان فراتر از مرزهای جغرافیایی و مذهبی و طایفه ای و حتی دینی بود. این جهانی اندیشی نه تنها به تنازل از باورها و التزامات دینی شان نینجامید که خود بخشی از باورها و التزامات شان بود.
این مقاله می کوشد تا برخی ابعاد جهانی اندیشی این دو را در پرتو زمانه و زمینه های اجتماعی و فکری و جهان آگاهی شان بازخوانی کند.

جستار مرکزی این نوشتار، همانا نویدها و تهدیدهای انسجام اسلامی در روانه ای جهانی شدن است. برای این منظور نخست جهانی شدن تحلیل و تبیین می گردد ونظریات تنی چند از اندیشمندان بازگو می شود. این نظریه ها، با وجود تفاوتهایی که دارند، در یک نقطه به هم می رسند و آن سیمای فرهنگی جهانی شدن است. نویسنده به این نتیجه می رسد که تجدد و مدرنیته به مثابه فرهنگ و شیوه سازماندهی شوونات زندگی قابلیت و ظرفیتهایی برای جهانی شدن دارد، هم در ساحت نرم افزاری و هم در ابعاد سخت افزاری. سپس محورها، موقعیت ها و عوامل موجود که انسجام را در جهان اسلام آسیب پذیر نموده اند، بازگو می شود، مثل: نبود ثبات سیاسی، فقر و وابستگی اقتصادی، فقدان کانونی که تعهد رهبری دینی در جهان اسلام را نمایندگی نماید، نایکسانی هویت و تعهد دینی در حوزه های اجتماعی و بین المللی... و بالاخره نبود و یا ضعف نهادهای انسجام بخش در جوامع اسلام. در گام بعدی تاثیر جهانی شدن بر انسجام و همبستگی دنبال می گردد و نویسنده چشم انداز مثبتی را معرفی می نماید که در آن جهانی شدن تهدیدها و موقعیت های آسیب زا و آفت خیز نامبرده انسجام در جوامع اسلامی را تبدیل به فرصت و نوید می کند که نویسنده شرایط، سازوکار دگر شدن نوید بخش و فرصت آور را در ساحت مختلف به تفصیل بیان می دارد.

دوره کنونی، دوره ارتباطات است. ماهواره و اینترنت دو ابزار نوین رسانه ای هستند که دنیا را زیر چتر خود گرفته اند. به نظر می رسد که آسمان و زمین در حال انفجار از داده هاست. از در و دیوار جهان، اطلاعات بسان ژاله در حال ریزش است.
پرسش اساسی در این میان این است که در این رویدادها و داده ها، جایگاه حوزه های علمیه که در گذشته طلایه داران علم - دست کم در حوزه های خاصی از علوم انسانی - بوده اند، کجاست.؟ بی شک باید پابه پای تکنولوژی به پیش رفت و بسان گذشته از ابزار روز برای تعامل و تبیین، به خوبی بهره برد.
موج انفجار اطلاعات، بسیار فراگیرتر از آن است که بتوان از آن پیشگیری کرد، باید در پی راهکاری بود، تا ضمن برون رفت به سلامت از این انفجار، شاید بتوان از انرژی ایجاد شده توسط این انفجار، فرصتهای بسیار خوبی برای روشنگری اندیشه های دینی فراهم آورد. به یقین، جهان و انسان امروز، جویای حقیقت است. مهم این است که حقیقت گفته شود، مهم نیست که آن را چه کسی و چگونه و با چه ابزاری ارائه می دهد.

در این مقال، تکفیر از نگاه لغویون بررسی می شود. در چهار مورد کاربرد اصلاحی آن، دو مورد، بیش تر جنبه فقهی دارد و دو مورد دیگر جنبه کلامی. آن معنایی که در این نوشتار از زوایای گوناگون به بوته بررسی نهاده می شود:»همانا نسبت کفر به یکی از اهل قبله است«. بیش تر، نه به انگیزه های درست و دقیق دینی و با رعایت ترازها و معیارهای فقهی و شرعی، بلکه از سر کینه، کژ فکری، نزاعهای گروهی و قدرت طلبی و برای از میدان به در بردن مخالفان. ریز این مسائل و ویران گری که تکفیر نشات گرفته از این خباثت آلودگی ها، برای جهان اسلام در پی داشته و دارد، فراروی خوانندگان جست وجوگر و حقیقت جو گذارده می شود.
در این مقال، در بابی که برای پیشینه بحث گشوده شده، روشن می شود که موج تکفیر، درهم کوبنده از کجا و چگونه برخاست و فضای رعب و وحشت پدیدآورد و یکایک حق مداران فریادگر را در زیر ضربات سهمگین خود از پای درآورد.
و در ادامه این بحث طرح می شود که چه باید کرد و چگونه باید این غوغا را فرونشاند و جلو هرچه بیش تر عمیق تر شدن زخم تکفیر را گرفت.
در این نوشتار، روی اصول و باورهای مشترک، تاکید شده که رمز وحدت، همبستگی و همدلی اند و راه حل هایی براساس آموزه های زلال اسلامی و سیره نبوی و علی بن ابی طالب، ارائه شود که بی گمان به کار بستن آنها در ریشه کن کردن»تکفیر«های نادرست و بدون ضابطه اثرگذار خواه بود.
تکفیر، نسبت کفر به فرد، افراد و یا فرقه و گروهی از اهل قبله است.

در این مقال، سخن از رسالت بزرگی است که حوزه های علمیه و عالمان دین و دستگاه های پیام رسانی دینی بر عهده دارند و آن تبیین دقیق و روشن مکتب اهل بیت است و رساندن پیام آن به مسلمانان جهان از هر قوم و نژاد و با هر مذهب و مسلک.
زیرا این مکتب، اگر درست و روشن و به دور از فرقه گرایی های کور و غرضها و کینه ورزی ها، مجال یابد در عرصه ها و میدانهای علمی، سخن و پیام خود را به گوش اهل فکر برساند و توده های مسلمان، یا گوهر و جوهر آن آشنا شوند، بی گمان توان آن را دارد که انسان امروز را به سرچشمه های روشنایی برساند و از گرداب حیرت رهایی بخشد.
اکنون، که پاره ای از بازدارنده ها برداشته شده و کم و بیش، به برکت انقلاب اسلامی فرصتهایی به وجود آمده و گشایشهایی پدید، هرگونه فرصت سوزی، پیامدهای زیانباری را در پی خواهد داشت.
آن چه در این مقال نسبت به آن هشدار داده شده این که حوزه های علمیه و عالمان دین، در این سی و اند سال از این فرصتها بهره های لازم را نبرده اند و در ابلاغ معارف بلند و روح بخش مکتب اهل بیت، به جهان تشنه این مکتب، کارنامه درخشانی ندارند و اگر همین سیر ادامه یابد، در آینده نیز نخواهند داست. و این که چرا و چه بازدارنده هایی بر سر راه بوده و حوزه ها با چه کاستی هایی دست و پنجه نرم می کنند که نتوانسته و نمی توانند از عهده این رسالت بر آیند و جایگاه مکتب اهل بیت و مرجعیت علمی آن را بنمایاند، پرسشی است که نیاز به بررسی های فراوان دارد که به بخشهایی از آن در این مقال اشاره شده است.

برای رشد و بالندگی حوزه های علمیه، و رسیدن آنها به جایگاه اصلی خود، که همانا گسترش شعاع فکری ناب اسلامی است، که رسالتی که هماره بر دوش آنها قرار دارد، راهی جز پیوند علمی و فکری بر اساس ساز و کارهای دقیق، وجود ندارد. راهی که اگر پیموده نشود، راه هرگونه پیشرفت و اوج گیری فکری و دامن گستری در ساحت بس بزرگ جهان اسلام، بر روی حوزه های شیعی بسته می شود.
حوزه های شیعی که در بعد فکری و اندیشه ورزی و دانشهای گوناگون چون: ادبیات، کلام، فلسفه، عرفان، فقه، اصول و تاریخ و شکوفا شدن استعدادها و تربیت عالمان بزرگ در دامان خود، خوش درخشیده اند و در تمامی قله های دانش رایت خود را افراشته اند، نه در کناره گیری از عالمان، صاحب نظران، فرهیختگان، متکلمان، فقی هان و... دیگر مذاهب و گروه ها و فرقه ها، که در همفکری و حضور عالمانه در میدانهای گوناگون تجربه اندوزی با آنها به این اوجها دست یافته اند.
پس امروزه، بیش از هر زمان و دوره و برهه ای به این تعامل نیاز است که مرجعیت مکتب اهل بیت در این عرصه های سالم و زلال، نمود و جلوه گر خواهد شد و جایگاه واقعی خود را باز خواهد یافت.

یکپارچگی و وحدت مسلمانان، خواست، هدف و برنامه اسلام است و آرزوی مسلمانان.
از این روی، طرح نظریه وحدت و ارائه الگویی دقیق و روشن برای به حقیقت پیوستن آن، از اهمیت راهبردی برخوردار است. نظریه پردازی برای وحدت اسلامی، نظریه پردازی برای هویت اسلامی و بازگرداندن استیلای اسلامی است.
تمام کسانی که به نظریه پردازی برای وحدت اسلامی پرداخته اند، به گونه ای در برابر استیلای غرب، واکنش نشان داده و آن را بر نمی تابیده اند و راه برون رفت از این چنبره آهنین و به زانو در آورنده را در وحدت اسلامی می جسته اند.
در این مقال، الگوها و نظریه های چهارگانه وحدت اسامی که همانا عبارت باشد از جامع سیاسی، احیای اندیشه دینی، فقهی، تاریخی مطرح می شود و به شرح، یکایک آنها کالبدشکافی می شود و الگوی تاریخی، محور و مدار قرار می گیرد. و میرزا خلیل کمره ای از جمله یکی از بنیان گذاران این نظریه و الگو، شناسانده و ویژگی های راهگشای نظریه او به روشنی بازگو می شود.