نشریه حوزه
سال بیست و ششم شماره 3 (پیاپی 154، پاییز و زمستان 1388)

در این مقال، آسیبهای خرافه بر باورها و ارزشهای دینی و اجتماع، به بوته بررسی نهاده می شود.
در بررسی آسیبها بر باورهای دینی، این نتیجه را به دست می دهد که این پدیده، زمینه را برای شرک، جدایی امت از امام و سست باوری و دین گریزی فراهم می آورد.
اما این که در حوزه ارزشهای دینی اگر خرافه راه پیدا کند، چه اتفاقی می افتد، از سه آسیب جدی سخن به میان آمده است که بی گمان پیامد راهیابی و رخنه گری خرافه به حوزه ارزشهاست: بی توجهی به زمان در تفسیر دین، تاثیر متقابل خرافات و عافیت طلبی و اشاعه اباحی گری.
و در حوزه اجتماع، خرافه سبب عقب ماندگی علمی، انحطاط علوم دینی و گسترش نابسامانی های اجتماعی می شود.
در پایان به نقش عالمان دینی در رویارویی با خرافه ها در حوزه های گوناگون پرداخته می شود.

خرافات دینی، نه تنها دین را از کارآیی، تعالی آفرینی باز می دارند که جامعه دینی را دچار آسیبهای فراوان می کنند و سد راه تکامل و شکوفایی آن می شوند.
در این مقال، مفهوم و معنای خرافه و قلمرو آن، نقش ویران گر خرافه ها، در دین و جامعه دینی و پیامدهای آنها: خلوص زدایی، غلو، اباحی گری، تحریف دین، گسترش سحر و جادو، به بوته بررسی نهاده می شود و نقش آفرینی علما در رویارویی با خرافه ها و این پیامدها ناکارآمد سازدین، به روشنی بیان می شود و آن گاه از ابزار و شیوه های عالمان آگاه در مبارزه با خرافه های دینی سخن به میان می آید، از جمله: شناسایی انگیزه ها، زمینه های رویش خرافه، بازاندیشی و نوفهمی بر پایه اعتماد و اعتبار به خرد آدمی و...

خرافه باورهای باطل و فاقد مبانی علمی عقلانی است که با اصول و ارزشهای اسلامی در تعارض و تضاد است و یکی از ساحتهایی که زمینه ها و ریشه های رویش خرافات در آن از حیث نظری و عملی وجود دارد عرفان به معنای عام و عرفان و تصوف اسلامی به معنای خاص است که ریشه ها و بسترهای آن در این مقاله تحلیل و تعلیل شده و جهل علمی و جهالت عملی نقطه مرکزی خرافه گرایی معرفی شده است.
از جمله بحثهای طرح شده راه های زدایش خرافات در حوزه عرفان است که معرفی جامع و کامل عرفان ناب اسلامی، ارائه شاخصهای علمی و عملی برای شناخت و نفی خرافات، شناساندن عارفان حقیقی، تعمیق عقلانیت عرفانی و روحیه اجتهادگرایی در آن و... از جمله آنهاست.

عرفانهای نوظهور اشاره به رونق جریانهای فکری است که در دهه های گذشته با شکلی متفاوت در دنیای معنوی به راه افتاده است. در بدو فراگیری این عرفانها امر بر شماری مشتبه شد که عرفانهای نوظهور، گرایشهای معنوی منکر وجود خدا هستند، حال آن که در این عرفانها اشاراتی به وجود خداوند رفته است، لکن مساله بر سر میزان اعتبار خدا و چگونگی قدرت نمایی او در امور انسانی است. بدین سان که این گرایشها از آن جهت که اثرپذیرفته از جریانهای مدرن غربی اند، به شدت بر انسان گرایی تکیه دارند و به هیچ عنوان حاضر نیستند از اصول اولیه خود، یعنی اومانیسم و سکولاریسم، دست بردارند. از جهت دیگر، چون این نحله ها عنوان عرفان، دین و یا معنویت را به خود گرفته اند، ناگزیر، در فراخور احوال و نوشتار و گفتار خویش سخن از خدا و یا خدایان متعدد را به میان آورده اند.
ساتیا سای بابا به عنوان یکی از مروجین عرفانهای نوظهور در هند دارای آوازه ای جهانی است. او بر اساس تعالیم کهن هندو و ویژگی های منحصر به فرد عرفانهای نوپدید دارای تعالیم قابل توجهی است.
نگارنده در این مقاله سعی دارد تا بعد از اشاره ای کوتاه به ویژگی های تجلی های خدا در هندوئیسم، ادعای نوع رابطه ساتیا سای بابا با خدا و تجلی های سه گانه او را بررسی کند.

این مقاله به بررسی ده اثر مهم در زمینه نقد خرافه و خرافه گرایی می پردازد.
کتاب نخست کلثوم ننه یا (عقاید النساء) نوشته آقاجمال خوانساری است که با زبان طنز و در پانزده باب، خرافات رایج در اواخر عصر صفوی را به نقد کشیده است.
اثر بعدی التنزیه فی اعمال التشبیه، به قلم علامه سیدمحسن امین است. ایشان خرافات و تندروی های شماری از شیعیان را درخصوص مراسم عزاداری در روز عاشورا، سبب زشت جلوه گر شدن چهره شیعه دانسته و یکایک آنها را با دلیل و سند رد کرده است.
در ادامه، کتاب ابوهریره نوشته سیدعبدالحسین شرف الدین مورد بررسی قرار گرفته است. به عقیده شرف الدین، خیانتها و بدعتهای ابوهریره در جعل احادیث، سبب خرافه پراکنی های بسیار و وارد کردن اسرائیلیات به حوزه دین و ضربه به سنت شده است. وی چهل حدیث از ابوهریره را که پاره ای از آنها از اسرائیلیات است، در این اثر بررسی می کند.
لولو و مرجان، نوشته میرزا حسین نوری اثر مورد بررسی بعدی است. این کتاب در دو بخش به اخلاص در عبادت و پرهیز از ریا، و نیز ارزش صدق و راست گویی می پردازد. در این بخش، به شرح درباره دروغ بحث می کند، اقسام دروغ را می شمارد و از دروغهای رایج در بین روضه خوانان و نقل وقایع عاشورا، سخن به میان می آورد و از علمای دین می خواهد که با این پدیده زشت و زیان بار مبارزه کنند و نگذارند دروغ به محافل حسینی و مرثیه سرایی و منبر راه یابد.
و نیز در این مقاله اثری از حاج سراج انصاری با عنوان شیعه چه می گوید معرفی می شود و ایرادات وی به خرافات و پاسخهایی که به روشنفکران دین ستیز آن روزگار می دهد، فراروی اهل نظر و دغدغه مندان گذارده می شود.
اثر فخیم علامه امینی؛ الغدیر فی الکتاب والسنه والادب، که فهرستی بلند از خرافات غالیان و راویان دروغ پرداز در یازده جلد آن آمده، موضوع بعدی این مقاله است.
در ادامه این مقاله، دو اثر از شهید مطهری: 1. دفاع از سیزده و 2.کتاب حماسه حسینی، به بحث گذارده شده است که سراسر خبر از مبارزه ایشان با خرافه پراکنی حول معارف دینی و موضوع عاشورا می دهد.
کتاب مورد بحث بعدی، غلو، درآمدی بر افکار غالیان در دین، نام دارد که نوشته نعمت الله صالحی نجف آبادی است. نویسنده در دو بخش به مفهوم و گستره غلو، و عوامل غلو و راه های نفوذ غالیان پرداخته است.
آخرین کتاب در این مجموعه الصحیح من سیره رسول الاعظم اثر جعفر مرتضی عاملی است. ایشان با ذکر نمونه هایی بسیار از خرافاتی که در باورهای شیعه راه یافته است، مستندا به نقد و رد آنها می پردازد.

در این معرفی، زوایای دیدگاه نویسنده و محقق نقاد و سره از ناسره شناس، هاشم معروف الحسینی، و بررسی و نقدهای راه گشا و دانش افزای وی، درباره سنت، صحابه، جعل حدیث و چرایی و چگونگی راهیابی این پدیده به مجامع روایی اهل سنت و شیعه نموده می شود و از نخستین گامها در نسبتهای دروغ به رسول خدا(ص) با دلیلها و برهانهای دقیق و خدشه ناپذیر، سخن به میان می آید. که گشودن این بحث به دفاع دقیقی از شیعه، که آن را شماری از ناآگاهان و غرض ورزان، نخستین رهرو این راه کژ می انگاشتند، می انجامد و در ضمن، این نقد را به شیعه وارد می سازد که در عرصه روشن گری نسبت به نسبتهای ناروا و دروغ به رسول خدا(ص) کوتاهی ورزیده و آثار راهگشایی عرضه نکرده است.
آن چه در این اثر، جلوه زیبایی دارد و در این معرفی به آن اشارت شده، چگونگی برخورد ائمه اطهار با سازندگان حدیث و سب و لعن گویان است.

در این مقال، جایگاه شیخ عباس قمی، نموده می شود، تا معیار بودن سخن و نظر او برای خواننده، به درستی جا بیفتد. آن گاه دیدگاه این محدث بزرگ، درباره خرافه و ریشه های آن، یک یک برشمرده می شود و هشدارها و دغدغه های وی، درباره پیامدهای ویران گرانه خرافه ها، که همانا دروغ بر خدا و پیامبر(ص) و وهن دین و مذهب است، نمایانده می شود. و این که چه شد این سان خرافه ها گسترش یافتند، زیارت نامه سازی، دخل و تصرف در ادعیه، غلو و بزرگ نمایی، مزارسازی، تحریف تاریخ و جعل حدیث و... رواج یافت، از زبان این محدث دقیق اندیش، آگاه و باتجربه روایت می کند که: نادانی، تسامح در ادله سنن، پیشبرد حق با هر وسیله، دنیاطلبی و سکوت و بی تفاوتی عالمان، واعظان و نویسندگان بی تعهد و ساده اندیش، مهم ترین عامل این همه نابسامانی در طول تاریخ بوده است.

شناخت حدیث سره از ناسره، مجعول از غیرمجعول، از دغدغه های فکری محدثان و فقی هان شیعه، به پیروی از امامان(ع) و شاگردان آن بزرگواران بوده است. کتاب مشرعه بحارالانوار در همین راستا شکل گرفته است.
در این مقال، پس از بیان ویژگی های این اثر و ضرورت نگارش این گونه آثار، به روش و مبنای کار مؤلف در نقد روایات بحار پرداخته می شود، که همانا (وثوق سندی) است. براساس این مبنا روایاتی در دایره حجیت قرار می گیرند که از سند معتبری برخوردار باشند و روایاتی که از سند معتبر برخوردار نیستند، در این دایره قرار نمی گیرند، گرچه دارای مضامین عالی باشند. در این مقال، این روش و مبنای مؤلف محترم نقد می گردد و روش مشهور فقی هان که همانا (وثوق صدوری) است، تایید و با ادله تقویت می شود.