نشریه مطالعات عرفانی
پیاپی 10 (پاییز و زمستان 1388)

در اسلام، کیفر برخی از گناهان، خلود و جاودانگی در دوزخ قرار داده شده و آیات بسیاری از قرآنکریم بر این خلود و جاودانگی صحه گذاشته است. مفسران و گروه های مختلف فکری مسلمان،درباره دلالت این آیات بر جاودانگی رنج و عذاب با یکدیگر اختلاف کردهاند. برخی، خلود در دوزخرا به معنای خلود در رنج و عذاب دانسته، و برخی همچون ابن عربی، به خلود در دوزخ و انقطاع رنجو عذاب گرویده اند.
در این نوشتار، آیات وعید به خلود در دوزخ، در شش گروه دسته بندی شده و تاویلاتابن عربی در ذیل هر گروه مورد بررسی و تحلیل قرار گرفته است، و در پاره ای موارد، بنا بر اقتضا، ازرای و نظر دیگر مفسران برای تکمیل و تایید و یا نفی و تضعیف نظر ابن عربی استفاده شده، و درخاتمه چنین نتیجه گیری شده است که تاویل آیات خلود با توجه به اصول و مبانی مسلم انگاشتهشده در مکتب ابنعربی، برای او امری اجتناب ناپذیر بوده است.

قرآن کریم، طبق سخن و اعتقاد عارفان، مهمترین منبع کسب معرفت در حوزه عرفان اسلامیاست و معیار صحت حقیقت از توهم نزد ارباب معرفت است.
از متون عرفانی استنباط می شود که دو گروه علیرغم اینکه در زی اهل سلوکاند، به دام افتادهخیالات باطل و گمان های نادرست از معارف و حقایق معانی قرآن کریم شده اند؛ نخست گروهی کهحجاب» در قصد سلوک و کشف حقیقت صادقاند، اما چون گرفتار ضخیمترین حجاب، یعنیو نفسهستند، ادراکاتشان کشف و مکاشفه نسیت، بلکه کج فهمی و ناشی از کوری حدقه «خودیبینشاست، گروه دوم آنان که در قصد راه و هدف سلوک نیز آلوده به کسب جاه و ناماند و از اینروی گفتارشان مردود است.
از دیدگاه متون عرفانی فارسی هر دو گروه بیبهره از معرفت و شهود حقاند، و مدعیاتآنها باطل و راهزن است، هرچند که گفته های آنان ظاهری عارفانه و گفتمانی در مسایل عرفانتعبیر کرده اند. سنایی، مولوی، محمد «نور نجس» است. برخی، این سلک بیانات معرفت نمای را بهغزالی، احمد غزالی و عین القضات نیز هر کدام نامی بر این رمزگویی های متظاهران مدعی کشف وشهود گذاشته اند، که در متن مقاله به آن پرداخته شده است. نیز در این پژوهش، چونی و چراییموضوع با تفکیک و تحلیل از آرای مطرح در برجسته ترین متون عرفانی فارسی طرح و تحلیل وشواهد کافی در هر نکته ای آمده است.

مقالات شمسبه عنوان اثری برجسته و مهم در تاریخ عرفان و ادبیات فارسی که ارتباط تنگاتنگیبا مولوی، زندگی و آثارش دارد، نه تنها مورد توجه طیف وسیعی از خوانندگان عادی و غیرمتخصص قرار نگرفته بلکه حتی کمتر مورد توجه پژوهشگران واقع شده است. یکی از دلایلکم توجهی به این کتاب، ساختار جملات از هم گسیخته و عدم انسجام ظاهری متن است که سببپدید آمدن ابهام شده است. در این پژوهش، به بررسی منشا ابهام در این متن پرداخته می شود. به دیگر سخن، به این پرسش جواب داده می شود که چه عواملی سبب پدید آمدن ابهام در متنشده است؟ به این منظور بیشتر از روش تحلیل کلام و بحث انسجام دستوری که شامل ارجاع وحذف می شود استفاده میگردد. با توجه به نتایج به دست آمده میتوان گفت که بیشترین سهمابهام در مقالات مربوط به آشنا نبودن خوانندگان با مهمترین ویژگی سبکی متن، یعنی استفاده ازاست. این طرز استفاده از کلام از سوی نویسنده، نمایانگر خلق و خوی اوست. عوامل «ایجاز»دیگر عبارت اند از: نحوه استفاده از ضمایر شخصی به صورت ارجاع برون متنی و درون متنی بدوندر معنای عام انسان، ذکر نکردن اسامی خاص به دلیل «او» ذکر پیش مرجع، به کاربردن ضمیررعایت ایجاز، تبدیل یا تغییر شخص فعل از سوم شخص به اول شخص و بالعکس، استفاده ازحذف، ابهام در تشخیص گوینده و شنونده در ساختار گفتوگو، آشنا نبودن مخاطبان امروزی بابافت موقعیتی کلام و نبود دانش پیش زمینه ای.

بررسی تجربه های روحانی مولانا جلال الدین بلخی(604 672 ه. ق) در زندگی و آثارش نشانمی دهد که او همواره به دنبال نیازهای نو، پویا و کمالطلبانه است. این رویکرد، نگرشی مثبت وغایی نسبت به انسان دارد که روانشناسان انسانگرا 1 در نظریه های خود، در این باره سخنگفته اند.
در این مقاله، نگاهی روانشناختی به زندگی پر حادثه و سراسر نیاز مولوی افکنده می شود و باانطباق محتوای آثار و زندگینامه وی در نظریه سلسله مراتب نیازهای 2 آبراهام اچ. مزلو 3، بر نقاطعطف حیات معنوی و هنری او تاکید میگردد، و در نهایت، زندگی و افکار او به عنوان الگوییشرقی اسلامی برای نظریه مزلو، و بویژه برای تجربه های اوج و رسیدن به مرحله خودشکوفاییمعرفی میشود، که با نمونه ها و مصداقهایی از شعر و زندگی مولانا مستند شده است.

اسطوره ها که زبانی سرشار از رمز و راز و ابهام دارند، واقعیتهایی جذاب و غیر قابل انکار درعرصه ادبیات سنتی، متون عرفانی و شعر معاصرند. از شاعران کلاسیک، فردوسی، رکن استوار وسترگ ادبیات حماسی، به روشنگری و برجسته سازی اسطوره ها مبادرت ورزیده است. احیایمجدد اسطوره های آغازین و آشکار کردن حقیقت مینوی آنها، دلایل بیرونی و درونی دارد. دلایلبیرونی را باید در حرکت تمدن و فرهنگ در طول تاریخ و دلایل درونی را باید در ادبیات عرفانیجستوجو کرد. موضوع درخور پژوهش، بازآفرینی و تکرار دیگرگونه این اسطوره ها در ادبیاتعرفانی است که از نوعی بازگشت به اصل، تکاپو برای تولدی دیگر و میل به جاودانگی در آدمیحکایت میکند. راه یافتن اسطوره سیمرغ از حماسه به بسیاری از رسالهالطیرهای عرفانی، اهمیتبازآفرینی این اسطوره را نشان میدهد. نگارنده به لحاظ محدودیت مقاله، صرفا به بازآفرینیاسطوره سیمرغ و ققنوس در شعر کلاسیک، متون عرفانی و شعر معاصر میپردازد، زیرا نشاندادن نقش مهم این اسطوره ها در پیوند بین گذشته و حال و در سیر زمان با حفظ جنبه قداستمینوی آنهاست و اینکه بازآفرینی و تکراری دیگر از اسطوره ها، در واقع تجلی و تداوم همان امرمینوی است.

در بعضی تذکره های صوفیه از گفتوگوی مرد صوفی با زنی عارف نقل آمده است که در بیشترموارد زن عارف بدون نام است و با عنوان مجهوله الاسماء از وی سخن میرود. در برخی روایتها،این زن شکلی رؤیایی دارد و در یکی از احوالات عرفانی که در آن صوفی در حال درون بینی و یاتمرکز قرار میگیرد، با عارف دیدار میکند و مشکلی از وی میگشاید. این حکایتها ویژگی هایمشترکی دارند که موضوع این مقاله با اشاره به دو نمونه از آن حکایتها، تبیین مختصات ایندیدارها و صفات زن رؤیایی است. این دو حکایت برگرفته از روایت هایی درباره دو عارف بزرگقرن سوم و هفتم هجری، ذوالنون مصری و ابنعربی است که نگرش ایشان نسبت به زنانشباهت بیمانندی به یکدیگر دارد.
این مقاله در سه بخش اصلی تدوین یافته است. بخش نخست با عنوان ذوالنون و زنان،درباره نگرش روشن ذوالنون نسبت به زنان است، و در بخش دوم، از ابنعربی و مکتب عاشقانهاو که زن، محور اصلی وی است، سخن میرود. سپس با ذکر حکایتهایی مشابه از این دو عار فکه روایت دو واقعه، از دیدار با زن درون است، به تحلیل درباره جایگاه و اهمیت این زن دراینگونه واقعه ها پرداخته میشود.
عدهای از زنان گمنام تذکره های اولیا، تجسمات روحانی درون خود عارفان است. آن بخش ازدرون ایشان که مایل به حقایق برتر و والاست و روی به سوی تعالی و تقدس دارد، رحیم و آرامشدهنده است. این زنان، همان زن سوفیایی اندیشه های افلاطون، دئنای آیین زرتشتی، شخینهیهود، بئاتریس دانته، و به قول یونگ، آنیمای شاعر است. آن بخش نهفته در ضمیر ایشان که درهنگام مراقبه و مکاشفه فرصت ظهور می یابد و روان عارف را هدایت میکند، و محصول خیال فعالعارف است.

عارفان با الهام از قرآنجهان را از یکسو وجه خدا شمردهاند و از دیگر سو، تجلی اسما و صفاتاو. اسما و صفات را نیز از یک دیدگاه به دو گونه جمالی و جلالی بخش کرده اند: اسم هایی را که بالطف، رحمت، کرم و... پیوند دارند، اسمهای جمال نامیدهاند و اسمهایی را که با قهر، غضب، کیفرو... سر و کار دارند، اسمهای جلال خوانده اند. از سوی دیگر، چون صفات خدا هستی یگانه ایدارند، هر جلال را دارای جمالی و هر جمال را دارای جلالی شمرده اند و از اینجا به جمعپارادوکسیکال جلال و جمال رسیده اند. در این گفتار پس از بازنمایی نکات یادشده از دیدگاه قرآنیو عرفانی، از جایگاه جلال و جمال در هستی شناسی، معرفت شناسی و روانشناسی عرفانی سخنگفته ایم و سپس به گستردگی، جایگاه جلال و جمال را در نمادشناسی عرفانی بازنموده ایم و نشانخوانده می شود که آمیزهای از راندن و «ناز» داده ایم که پارادوکس جمال و جلال در عرفان عاشقانهخواندن و خواستن و نخواستن است. نکتهای که در شعر عاشقانه عارفانه با بهره گیری از نمادهایروی و موی، و بیشتر با نمادهای چشم و لب و وابسته های آنها نشان داده میشود. بازتاب اینکاربرد نمادین در شعر فارسی، پایانبخش این پژوهش است.

رساله لوایحاز متون معروف عرفانی است که به اقتدای سوانح شیخ احمد غزالی نوشته شده است.
ارادت عینالقضات همدانی به مؤلف سوانح و ارتباط آن دو با یکدیگر، وجود نسخهای از لوایح درمجموعهای که تمهیداتعینالقضات نیز در کنار آن آمده و بعضی عوامل دیگر، موجب شده استکه این اثر به نام عین القضات شهرت یابد و یک بار نیز در ایران به نام او به چاپ برسد. اینانتساب ناروا به بسیاری از کتابها و پژوهشهای ادبی تسری یافته است. از سوی دیگر، در بعضینوشته ها(اعم از فهرستها، تاریخهای ادبیات و پژوهش های ادبی عرفانی) جز از عی نالقضات،اشخاص دیگری مولف لوایح معرفی شده اند. در این مقاله، با استناد به شواهد درون متنی وبرونمتنی، انتساب لوایحبه عینالقضات مردود دانسته شده است و حمیدالدین ناگوری، از صوفیانحوزه شبه قاره هند در قرن هفتم، مؤلف این اثر معرفی میشود.

در بررسی تاریخ تحلیلی تصوف و مبانی نظری آن، جستار در احوال صوفی زاهدان سده هاینخستین هجری، امری بایسته و ناگزیر است. یکی از این بزرگان، احمد ابن حرب اصفهانینیشابوری است که ضمن ویژگی های ممتاز و فردی فکریاش، به واسطه آنکه استاد محمد کرام،رئیس فرقه کرامیه بوده و افکار و اقوالش در این طریقه تاثیر بهسزایی داشته، از اهمیت خاصی درمطالعات تاریخی و نظری تصوف برخوردار است. با این همه، متاسفانه در باب او تا به امروز،پژوهش درخور و مستقلی صورت نگرفته است. تحقیق حاضر که درباره احوال و افکار احمد حرباست، در کار تحقیقات کرامیه پژوهی بسیار فایدهمند تواند بود، و به برخی از سؤالات و ابهامات ازجمله ارتباط احمد با محمد کرام و عقاید کرامیه و علل طرد و رد او توسط برخی علمای حدیث،پاسخ میتواند داد.