فصلنامه پژوهش در تاریخ
سال یکم شماره 2 (بهار 1390)

یکی از مناطقی که در اثر مناسبهای سیاسی حکومتها و تحولات تاریخی امروزه مغفول مانده است سرزمین کهن و ریشه دار ارغیان بوده است. وجود ارغیان در منابع اولیه از آغاز حضور اسلام در منطقه نشان از اهمیت و اعتبار آن است. کهنترین منابع، ارغیان را تابع نیشابور ذکر کرده اند و این بیان از آن دارد که احتمالا ریشه های آن به قبل از اسلام برسد. هرچند نام ارغیان از قرون اولیه هجری تا دوره اخیر در منابع تاریخی آمده است اما از آنجا که این منطقه تابعی از کلان شهر نیشابور بوده، در درجه دوم اهمیت داشته و لذا از نگاه محققان و پژوهشگران مغفول مانده است. اینطور به نظر می رسد که تهاجمات اقوام مختلف به منطقه در پاره ای از برهه های تاریخی، ارغیان و بسیاری از مناطق را از رونق انداخته و این امر خود به خود از اعتبار آن کاسته است. در اثر تهاجمات مغول و تیمور به خوبی می بینیم که کلان شهر نیشابور به شهری متروکه و بی اهمیت تبدیل می شود، حال در این میان دیگر جایی برای ارغیان باقی نمی ماند. چه بسا که در دوره جانشینان تیمور یعنی شاهرخ به دلیل انتقال قدرت به هرات، ارغیان تابعی از هرات ذکر شده است و چنین می نماید که پس از این ارغیان تنها به منطقه گذرگاهی و مسیر ارتباطی تبدیل می شود، جایی که در قرون اولیه اسلامی مسند بزرگان و علمای علم حدیث و مکتب فقهای بزرگ منطقه بوده است. آمدن و رفتن حکومتهای بعدی تا به امروز نتوانسته است اعتبار مجدد ارغیان را به آن باز گرداند. ما تنها با بررسی گزارشات ارائه شده در دوره های مختلف تاریخی، ولایت ارغیان را مشخص کرده و اهمیت و اعتبار آن را به یاد می آوریم.

اگرچه بسیاری، تغییرات بنیادین عصر پهلوی را نقطه عطفی در تاریخ معاصر ایران می دانند؛ اما یقینا، باید ریشه ی این تحولات را در دوران قاجار و انقلاب مشروطه جستجو نمود. انقلابی که پس از سالها جامعه ی خفته ایران را بیدار کرد و همه گروه ها از مردم کوچه و بازار گرفته تا نخبگان اعم از روحانیت و روشنفکران را دوشادوش یکدیگر قرار داد و با شعارهایی چون مجلس، جمهوری و قانون اساسی برای نخستین بار پایه های حکومت موروثی ایران را به لرزه در آورد؛ مردم را در تعیین سرنوشت خویش سهیم نمود و الگویی برای جریان اعتراضات مردمی سالهای بعد گردید. اما چرا سرنوشت انقلاب مشروطه با چنین ابعاد گسترده و اقبال همگانی به سرانجامی نافرجام ختم گردید؟ در نوشته حاضر به دو جریان تاثیر گذار یعنی عوامل بیرونی و عوامل درونی از آغاز تا پایان مشروطه اشاره می شود و در پاسخ به علل ناکامی انقلاب مشروطه، مواضع فکری و عملکرد علما و نقش رهبری بیگانگان در دو مقطع زمانی شکل گیری نهضت مشروطیت و پس از آن مورد بررسی قرار می گیرد.

شغل وزارت از مهم ترین پست های حساس اداری هر دولتی به شمار می رود. خوارزمشاهیان نیز برای اداره متصرفات وسیع خود مانند سایر حکومت ها از داشتن وزیر مبرا نبودند. وزارت از ارکان اصلی حکومت خوارزمشاهیان به شمار می رفت، که معمولا سعی می شد، فرد لایقی برای این منصب انتخاب شود، چون تحمل بار گران امور مملکت داری بر دوش وزیر قرار داشت. در این دوره نیز رسیدن به وزارت رابطه تنگاتنگی با لیاقت و شایستگی فردی داشت. از مهم ترین وظایف وزیر در این دوره، می توان به نظارت بر امور مالی اشاره کرد. اما ماهیت حکومت در چگونگی اداره امور دیوانی نقش بسزایی داشت، چنانکه اگر ماهیت حکومت نظامی بود، وزیر نیز باید هزینه های لشکری را بیشتر مورد توجه قرار می داد، با توجه به اینکه خوارزمشاهیان به کشور گشایی اهمیت زیادی می دادند، بنابراین نیروی نظامی بیشترین نقش را در حکومت داشت. در این دوره وزیر از ارج و قرب والایی برخوردار بود، چنانکه اصطلاحی که برای وزیر به کار می بردند، اصطلاح خواجه جهان بود. در این مقاله سعی شده به بررسی چرائی اهمیت وزارت در این دوره، چگونگی انتخاب وزیر، وظایف وزیر، مزایای وزارت و خطراتی که شغل وزارت با آن گریبانگیر بود، پرداخته شود.

با ظهور سلسله صفوی در ایران، تغییرات سیاسی، اجتماعی و مذهبی فراوانی به وجود آمد. به رسمیت شناخته شدن مذهب تشیع اثنی عشری به عنوان مذهب اصلی و مورد حمایت در ایران، روابط و مناسبات حکومت صفوی با گروه های مذهبی غیر مسلمان از جمله مسیحیان را نیز تحت تاثیر قرار داد. مسیحیان که در این زمان شامل ارامنه، گرجیان و مبلغان مذهبی می شدند نیز وارد گونه ی خاصی از تعامل با حکومت و شرایط جدید شدند. در این میان مواضع و سیاست های مذهبی شاهان عصر صفوی نسبت به اقلیت مسیحی در ایران این عصر حائز اهمیت است. هر چند این موضوع در پژوهش های موجود به صورت فشرده و غالبا توصیفی مطرح شده ولی هدف از این نوشتار این است که به طریق توصیفی و تحلیلی، با بهره مندی از روش تحقیق تاریخی و استفاده از منابع دست اول و پژوهش های روشمند این مساله را مورد بررسی قرار دهد.

بنیادگرایی اسلامی یا به عبارتی دیگر بیداری اسلامی فرایندی است که از اواخر قرن 19 در میان اندیشمندان و متفکران دینی و اسلامی ظهور پیدا کرد. فرایندی که به دنبال فرو پاشی امپراطوری عثمانی و فرو افتادن خلافت اسلامی و دخالت دول بیگانه و استعمارگر در کشورهای اسلامی در جهت استثمار و استعمار این کشورها و کم رنگ کردن وجه دین و آیین و فرهنگ اسلامی مسلمانان شکل گرفت. این فرایند سرآغازش سیدجمال الدین بود و سپس در قالب جنبش اخوان به شکل یک حزب و گروه اسلامی رسمیت پیدا کرد. و علیه استبدا و استعمار و ظلم ستیزی به فعالیت پرداخت. جنبش اخوان توسط حسن البناء در سال 1928م در مصر تشکیل شد. اما هدف و اندیشه اخوان فراتر از مصر توسه یافت و جنبه جهانی پیدا کرد و میان ملل و دول اسلامی رسوخ پیدا کرد. از جمله این کشورها عراق بود که پای اندیشه اخوان به آنجا رسید و جایگاه و مقامی در میان مردم این کشور پیدا کرد. این مقاله سعی بر آن دارد تا زمینه حضور جنبش اخوان و گسترش زمینه های فکری در عراق و کردستان عراق را، هرچند به صورت مختصر، مورد بررسی و کنکاش قرار دهد.

انسان در طول تاریخ همواره برای زندگی کردن، خلاقیت خویش را به خرج داده و سازه هایی آفریده است که او را در حل مشکلات یاری می کرده است. آثار به جا مانده از حیات اجتماعی در نقاط مختلف ایران، نشان از تاریخی پویا و مردمان سختکوش این مرز و بوم داشته است. از مهمترین بناهایی که نقشی اقتصادی- صنعتی در زمانی نچندان دور داشته عصارخانه ها (کارخانه های روغن گیری) می باشند. کارخانه هایی پیشرفته، کوچک با ساختار های پیچیده که موید ویژگی های اقتصادی کشاورزی و صنعتی بوده و از طرفی دارای ساختار معماری جالب و در خور توجه بوده اند، غالب بناها امروزه به جهت اینکه کاربری خود را دست داده اند، متروک شده و در حال ویرانی و فراموشی می باشند و امروزه می توان با حفظ و احیاء اینگونه بناها هویت های فرهنگی- محلی را حفظ نمود و نیز در جذب گردشگر کوشش نمود.
عصارخانه صالحی در شهر فرخشهر از توابع شهرکرد مرکز استان چهارمحال و بختیاری، نمونه ای است که علی رغم منسوخ شدن شیوه های قدیمی روغن گیری، در همان شکل و فضا با وسایل برقی و جدید به انجام عمل و روغن گیری می پردازد، بنایی که هم به جهت معماری و هم به جهت موقعیت جغرافیایی و قابل توجه است. از آنجا که چنین موضوعاتی کمتر مورد توجه بوده است، بخشی از این تحقیق با بررسی میدانی صورت گرفته است. ارزیابی و تحلیل عصارخانه ها و مخصوصا عصارخانه فرخشهر، می تواند بخشهایی از تاریخ اجتماعی و حتی اقتصادی ایران را روشن سازد.