ماهنامه گستره انرژی
پیاپی 51-52 (امرداد 1390)

صنعت نفت ایران طی سه دهه اخیر به شکل های مختلف در مقابل فشار و تحریم های دولتمردان آمریکا مقاومت کرده است.
این مهم اگرچه با مشکلات فراوانی نیز همراه بوده است اما مانع برنامه ریزی و توقف فعالیت های جاری و توسعه ای این صنعت نشده است. البته در طی این مدت شرایط و وضعیت اعمال تحریم ها یکسان نبوده است و در هر مقطع مطابق با شرایط و امکانات دولتمردان این صنعت با همکاری پرسنل متعهد و متخصص آن همواره راهکارهای برون رفت از بحران های تحمیلی را یافته اند.
از طرفی مسلم است می توان مانع پویایی حوزه انرژی کشور در ارتباط با صنایع نفت و نیرو با توجه به توان و تجربه شد. طی دوسال اخیر رویارویی های ایران و آمریکا قابل ملاحظه است که امید است تا رسیدن به نتیجه مطلوب دنبال شود.

با معرفی ریاست جمهوری، مجلس شورای اسلامی به زودی کار بررسی صلاحیت وزیر پیشنهادی جدید نفت را آغاز می کند. در این بررسی علاوه بر صلاحیت های و آشنایی فرد معرفی شده جهت تصدی بزرگترین وزارتخانه کشور، باید «برنامه محور بودن» وی در دو سال آخر دولت دهم توجه خاص مبذول شود. طی ماه های اخیر با مطرح مساله ادغام و برکناری دکتر «میرکاظمی» از وزارت نفت مسئولیت های وزیر در تسریع نیازهای صنعت نفت معوق مانده است و از این جهت لطماتی به این حوزه وارد شده است. لذا باید با درایت و تدبیر لازم خلاء به وجود آمده جبران شود تا روحیه لازم به مدیران و کارکنان ساعی و پر تلاش این صنعت برگردد. در این بین وعده های وزیر نباید ملاک بررسی نمایندگان مجلس باشد چرا که در مدت زمان کوتاه باقی مانده از دولت فعلی دنبال کردن برنامه های بلند مدت چندان عملی نمی رسد. بدیهی است ملزم بودن وزارت نفت به اهداف برنامه پنجم توسعه و اهداف بودجه سالانه که بر اساس برنامه بلند مدت هر بخش از این صنعت انجام می شود از الزامات کاری وزیر نفت جدید است. از طرفی به نظر می رسد وزیر جدید در مدت زمان کوتاه مدیریت خود تا پایان دولت دهم از آشنایی لازم با این صنعت برخوردار باشد تا بر اساس شناخت از صنعت نفت بتواند مسائل جاری و معضلات موجود را پیگیری و راهکارهای مناسب برای حل آنها بیاید.

رئیس جمهوری، پنجم مرداد ماه وزرای پیشنهادی خود را برای تصدی چهار وزارتخانه به منظور اخذ رای اعتماد به مجلس معرفی کرد. گزینه پیشنهادی دولت برای وزارت نفت، مهندس ''رستم قاسمی'' است. اگرچه ''قاسمی'' به واسطه مدیریت قرارگاه سازندگی خاتمالانبیاء و پروژه های بزرگ نفتی این قرارگاه، دستی هم در نفت دارد اما شاید کمتر کسی فکر میکرد که رئیس دولت برای مدیریت صنعت نفت به سراغ او برود. زمانیکه احمدینژاد، میرکاظمی را از سمت خود برکنار کرد نام مهندس قاسمی در کنار علی آبادی برای تصدی این سمت برده میشد. اما معرفی علی آبادی به عنوان سرپرست نفت، این شایعات را به پایان رساند. هنگامیکه علی آبادی در مراسم تودیع و معارفه خود از رفاقت 32 ساله خودش با رئیس دولت گفت، دیگر همگان مطمئن شدند که این سرپرست به زودی به عنوان وزیر نفت به مجلس معرفی میشود، اما انتقادهای صریح نمایندگان از نفتی نبودن این سرپرست باعث شد تا بالاخره احمدینژاد باز هم به سراغ رستم قاسمی برود. شرط قاسمی به احمدینژاد برای تصدی وزارت نفت این بود که در صورتی عهده دار این سمت می شود که معاونانش را شخصآ انتخاب کند. بنظر میرسدگرچه توان و خصوصیات شخص وزیر مهم است اما باید دید در مدت حدود دو سال باقیمانده عمر دولت دهم، چه اقداماتی در اولویت برنامه های صنعت نفت قرار میگیرد.

در طی یک ماه و نیم اخیرتا مرداد ماه مدیران و دستاندرکاران صنعت نفت، با حضور سرپرست معرفی شده به این وزارتخانه، وعده ها و قولهای گوناگونی را از طریق رسانه های عمومی کشور (به طور متوسط هر روز یک مورد) به اطلاع مردم رساندند. اینکه به چه میزان این وعده ها تحقق خواهد یافت موضوعی است که در طی سال میتوان آن را دنبال و میزان تحقق آن را بررسی کرد. برای سهولت و جمع بندی، مطالب عنوان شده در این قسمت دسته بندی و در معرض دید شما قرار میگیرد. امیدواریم پس از تحقق وعده های اعلام شده، بتوانیم اخبار آن را نیز در اختیارتان بگذاریم. البته در مورد وعده هایی که محقق نمیشوند نیز میتوان دلایل را بررسی و مورد تحلیل قرار داد.

برای بررسی مشکلات خصوصی سازی در صنمعت نفت به سراغ سید علی بهشتیان رفتیم. مهندس بهشتیان، مدیر عامل شرکت پترو ایران به عنوان یکی از دو شرکت تخصصی توسعه دهنده میادین نفت و گاز در کشور است و در کوله بارش در آستانه بازنشستگی رسمی لیست بلندبالایی از مدیریت های کلان در حوزه صنعت نفت و خارج از آن را می توان یافت. از مناطق نفت خیز جنوب که 80 درصد نفت کشور را تولید می کند تا شستا که بزرگترین سهامدار بورس است زمانی را تحت مدیریت بهشتیان گذرانده اند. در گفت و گو با بهشتیان از مشکلات عمومی خصوصی سازی و خصوصی سازی در صنعت نفت به عنوان محور مصاحبه سخن گفتیم.

میزان مصرف انرژی در ایران نزدیک به چهار برابر میانگین سرانه جهانی است و از این رهگذر ایران با مصرف 420 میلیون لیتر انواع انرژی در ردیف سیزدهمین کشور مصرف جهان جای گرفته است. اگر چه مصرف انرژی در کشورهای توسعه یافته به دلیل حجم گسترده فعالیت های صنعتی در حد بالایی قرار دارد اما کشورهای در حال توسعه نیز به دلیل زندگی سنتی با مصرف بی رویه انرژی مواجه هستند. با این وجود بر اساس آمار منتشر شده از سوی دفتر مطالعات شرکت بریتیش پترولیوم، مصرف انرژی در ایران بسیار بیشتر از کشورهایی است که از نظر توسعه یافتگی در سطح بالاتری نسبت به ایران قرار دارند. در صنعت نفت نیز از دو سال گذشته، استانداردهای مصرف انرژی برای نه پالایشگاه و ایستگاه تقویت فشار و همچنین پنج محصول انرژی بر پتروشیمی از سوی سازمان بهینه سازی مصرف سوخت تدوین و به مؤسسه استاندارد ابلاغ شد. به دلیل اهمیت مصرف انرژی در صنعت نفت، گفت و گویی با دکتر محمود افشار؛ عضو هیآت علمی و استادیار دانشگاه صنعت نفت انجام شد.

در حال حاضر مباحث مربوط به اساسنامه شرکت ملی نفت ایران (NIOC) جدی شده است و آخرین اخبار از تدوین اساسنامه شرکت ملی نفت پس از دو دهه تاخیر در مجلس حکایت دارد. به دلیل کوتاهی دولتهای پس از انقلاب، اساسنامه جدید نفت این بار با جدیت مجلس هشتم پیگیری می شود و پیشبینی می شود تا شهریور ماه در صحن علنی مجلس این موضوع طرح و بررسی شود. اساسنامهای که طبق قانون، اکنون باید 27 سال از عمرش میگذشت ولی هنوز متولد نشده است. اساسنامه کنونی شرکت ملی نفت ایران مصوب سال 1353 است و نامناسب تشخیص دادن برخی مسائل در این اساسنامه نظیر موضوع درآمد این شرکت و نوع ارتباط دولت با شرکت از جانب کارشناسان، از سال 1362 خواستهایی مبنی بر تغییر و ارائه اساسنامه جدید طرح گردید. از آن زمان 27 سال سپری شده و چنانچه این تغییر و ارائه اساسنامه جدید در همان زمان صورت میگرفت، در طول این مدت و پس از دریافت بازخورهای متعدد، این شرکت به مدلی بهینه و مطلوب دست یافته بود.

بدون اغراق مباحث مربوط به توقف سوآپ نفت ایران در طول یک سال و نیم گذشته یکی از مهمترین مسائل مربوط به دوران دکتر میرکاظمی در مدت کوتاه مدیریت بر مسند وزارت نفت بود که طی هفته های اخیر بر پیشانی رسانه های مختلف نقش بست. مهمترین این مسائل جمله وزیر سابق نفت یعنی میرکاظمی بود که گفته بود، من نام این طرح را «شوآپ» گذاشته بودم، چون این طرح در واقع خریداری نفت بود و عملا واردات نفت به شمار میآمد. همچنین وی انتقادهایی که درباره متوقف کردن سوآپ نفت در دوران مسئولیت ایشان در وزارت نفت مطرح شده بود را بیاساس و بیجا خوانده بود. وی در آخرین جلسه با اعضای کمیسیون انرژی مجلس از عملکرد خود دفاع میکند و میگوید، نفت را با صرف هزینه های بالا به داخل کشور میآوردند و با کمترین سود میفروختند، به طوری که برای 20 یا 30 سنت سود، عملا 80 دلار از سرمایه های کشور از دست میرفت.

تفاهمنامه صادرات گاز ایران به کشورهای عراق و سوریه و از آنجا به لبنان و مدیترانه به ارزش 10 میلیارد دلار روز دوشنبه سوم مرداد ماه با حضور وزرای نفت سه کشور امضاء شد. پیش از این '' جواد اوجی'' مدیرعامل شرکت ملی گاز ایران در یک نشست مطبوعاتی از امضای قراردادی به ارزش 10 میلیارد دلار میان سه کشور ایران، عراق و سوریه خبر داد و گفت، بر اساس توافقات صورت گرفته قرار است گاز ایران از طریق یک خط لوله پنج هزار کیلومتری از مسیر عراق، سوریه، لبنان و مدیترانه به کشورهای اروپایی همچون یونان ارسال شود. وی داشتن منبع مطمئن تامین کننده گازی همچون میدان گازی پارس جنوبی را بزرگترین ویژگی خط لوله صادراتی گاز ایران، عراق، سوریه، لبنان و اروپا در مقایسه با خط لوله گازی ناباکو خواند و گفت، این میدان گازی هم اکنون بیش از 16 تریلیون مترمکعب گاز قابل استحصال دارد که با مقدار تولید کنونی از آن، این میدان بیش از 80 سال دیگر گاز برای صادرات خواهد داشت.

انرژی و به طور مشخص صنعت نفت برای رشد اقتصادی و ثبات سیاسی، یک عامل بسیار مهم برای هر کشور صنعتی و به خصوص آمریکا محسوب میشود. تاثیری که منابع مختلف انرژی در اقتصاد آمریکا و صنایع مختلف این کشور داشته است، به شکل تفکیکی در پنج حوزه حملونقل، خانگی، کسب و کار، صنعت و تولید برق در (شکل 1) آمده است.
97 درصد از مایحتاج حملونقل آمریکا از سوختهای نفت- پایه تامین میشود. محصولات نفت- پایه همچنین به عنوان روغن، سوختهای صنعتی و سوختهای گرمایی خانگی و پتروشیمیایی (مواد شیمیایی نفتی) در طب، لباس و حتی صنایع غذایی کاربرد دارد. گرچه تلاشهایی در حوزه های دانشگاهی و صنعتی برای دستیابی به انرژی های پاک و جایگزین صورت گرفته، اما در حال حاضر هیچ فناوری و هیچ سوختی وجود ندارد که بتواند جایگزین نیاز این کشور به نفت و گاز دستکم در کوتاه مدت شود. حتی اگر تحقیقات برای ارتقای گزینه های جایگزین و فناوری های سوخت پاک افزایش یابد، باز هم بهترین و مطمئنترین راه، تامین انرژی از روش ها و منابع متداول و معمولی کنونیاند.

مساله تامین خوراک اولیه صنایع، نیروگاه ها و شهروندان در شرایط خاص نظیر سرمای شدید هوا و اتفاقات غیر مترقبه از مهمترین و چالشیترین مسائل کشورهای در حال توسعه به خصوص کشورمان ایران است. اتقافی که نمونه آن در زمستان سال 86 که به دلیل سرمای بیش از حد هوا و همچنین قطع صادرات گاز ترکمنستان به ایران مشاهده شد. آن روزها البته سیاستمداران در توجیه قطعی گاز بسیاری از شهرهای سردسیر، نیروگاه ها و پتروشیمی ها، کشور ترکمنستان را مقصر معرفی کردند، در صورتیکه به وضوح میتوان ادعا کرد که اگر مساله ذخیرهسازی از سالها پیش به اجرا گذارده میشد آن سال مساله کمبود گاز به یکی از چالشیترین مسائل کشور تبدیل نمی شد. طبیعی است که هیچ کشوری آنقدر توانمند نیست که بتواند تاسیسات پالایش و انتقال گاز طبیعی را با ظرفیت اوج مصرف ایجاد کند. برای نمونه در آمریکا امکان برداشت 1900 میلیون متر مکعب گاز در روز از مخازن ذخیره گاز وجود دارد.

نور شفافترین، آسانترین و ارزانترین مواد ساختاری موجود در تولید کیفیت ها و اشیای مورد نیاز محیط انسانی است. چیزی که امکان شخصیت سازی و حیات بخشیدن به فعالیتهای امروزه و بازنمایی زندگی در تصورات و حالات روانی متغیر را فراهم میسازد. سنت طراحی با توجه به اقلیم هر منطقه برای ایجاد آسایش درون ساختمان، به قوانین حرارت و برودت محدود نمیشود بلکه در بسیاری از اقلیمها معماران ملزم به طراحی فضایی روشن برای پدیدآوردن شرایطی مطلوب در داخل ساختمان بودهاند.
راه حل معمول در عصر حاضر، یعنی استفاده از سیستمهای روشنایی الکتریکی علاوه بر هزینه های بسیار موجب گرم شدن فضا و نیز خسارات جسمی(چشم) و روانی میگردد. این در حالی است که میتوان بهراحتی از نور خورشید جهت روشنایی در مکانهایی که در روز نیاز به نور دارند استفاده کرد. این تحقیق بررسی استفاده از لوله های خورشیدی(sunpipes) جهت روشنایی مکانهای مختلف میباشد که در کشورهای دیگر مورد استفاده قرار گرفته است

شروع سرمایه گذاری خارجی شرکت های نفتی دولتی چین NOCs به آغاز اصلاحات اقتصادی در دهه 1980 باز میگردد. چین از سال 1993 به وارد کننده نفت خام تبدیل شده است. پیر شدن میادین نفتی و تقاضای فزاینده نفت خام، وابستگی این کشور به واردات نفت خام را افزایش داده است. بنابر این حضور مؤثر در بازارهای بین المللی انرژی جهت تامین امنیت عرضه نفت و گاز به یکی از اصلی ترین استراتژی های دولت چین تبدیل شده است. در این راستا دولت چین به تاسیس و تقویت شرکت های دولتی نفت و گاز اقدام کرده است. شرکت ملی نفت و گاز چین به منظور انجام عملیات بالادستی نفت و گاز در خشکی در سال 1998 با نام CNPC به ثبت رسید. CNPC بنا بر گزارش سال 2010 مؤسسه Global Fortune 500 listing دهمین شرکت بزرگ نفتی جهان است. شرکت Sinopec که بعد از شرکت CNPC دومین شرکت بزرگ نفتی چین به شمار میرود، مسؤلیت پالایش و بازاریابی نفت و محصولات پتروشیمی را بر عهده دارد و در حال حاضر بازار پاییندستی نفت و گاز چین در تسلط این شرکت قرار دارد. شرکت CNOOC در مقایسه با دو شرکت فوق به نسبت کوچک تر و فعالیت محدودتری دارد که البته از ذخایر و دارایی های فراساحلی و دریایی اندک چین ناشی میشود.

در این زمینه در برخی از مراکز پژوهشی جهان در حال انجام است. برای نمونه سال 1996 مؤسسه انرژی ایالات متحده آمریکا با همکاری تیم دانشگاهی MIT و تیم صنعتی «گولدر آسوشیتس» اقدام به مطالعه جامع مخزن Yates Field in Texas با استفاده از روش های جدید مدلسازی استاتیک نمودند. نتیجه این مطالعات بعد از سه سال به صورت نرم افزار Fracman ارائه شد که در سال 2007 امتیاز این نرم افزار توسط شرکت Schlumberger خریداری شد و هماکنون به صورت DFN Modeling در نرم افزار Petrel-Eclipse ارائه شده است. هر چند انجام مطالعات مخازن شکافدار در بسیاری از کشورها آنچنان در استراتژی فناوری و توسعه صنعت نفت نقشی جدی ندارد. دلیل آن هم این است که تنها حدود 30 درصد مخازن نفتی جهان از جنس مخازن شکافدار است و مخازن از نوع کربناته شکافدار به جز در خاورمیانه نظیر ایران و بخش اندکی از مناطق دیگر جهان، در مناطق نفت خیز دیگری چندان یافت نمی شود، اما با این حال توجه به صادرات این نوع فناروی و همچنین بالابردن ضریب اطمینان و بازیافت تولید در همین مخازن، مراکز تحقیقاتی و پژوهشی آمریکا و اروپا را جهت سرمایه گذاری در این امر ترغیب نموده است.

اخیرا مؤسسه سیاست عمومی بیکر دانشگاه رایس که به طور منظم مطالعات پژوهشی درباره تحولات حوزه انرژی در جهان و به خصوص آمریکا منتشر میکند، پژوهش جدیدی را با عنوان «گاز و امنیت ملی آمریکا» ارائه کرده است.در این گزارش نکات قابل توجهی به چشم میخورد که اگر صحت آنها تایید شود، آینده گاز جهان را دستخوش تحولاتی خواهد کرد. مهمترین این تحولات طبق ادعای این پژوهش کمرنگ کردن شرایط استراتژیک روسیه و بعد ایران در بعد انرژی است.
این پژوهش ادعا میکند، انقلاب گاز طبیعی در آمریکا که منجر به کاهش نفوذ روسیه شد، میتواند در سالهای پیشرو نفوذ ایران را نیز با چالش مواجه گرداند. این پژوهش در ادامه میافزاید: «افزایش حفاری برای دستیابی به ذخایر جدید گاز «پالمه سنگهای گازدار» گاز شیل در سالهای آتی با تاثیر بر روی وضعیت منابع گازی جهان، به مدت دستکم بیست تا سی سال بخش اعظم نیاز آمریکا به واردات گاز طبیعی مایع، یا LNG، را برطرف خواهد کرد.

ترکمنستان از اواخر تیر ماه سال جاری تولید صنعتی- تجاری گاز در آبهای دریای خزر را آغاز کرد. روزنامه دولتی ترکمنستان نیوترال (Neutral Turkmenistan) طی مقاله ای با استناد به سخنان ''قربانقلی بردی محمداف'' رئیس جمهور این کشور نوشته است، آغاز تولید گاز طبیعی در آبهای تحت مالکیت ترکمستان در خزر نه تنها برای اقتصاد کشور، بلکه برای سیاست تامین امنیت جهانی انرژی ترکمنستان و همکاری های بین المللی اهمیت بهسزایی دارد.دستور ساخت یک پالایشگاه فرآوری گاز و پایانه (پمپاژ گاز) در نزدیکی منطقه «کیانلی» در ساحل خزر برای پمپاژ گاز تولید شده در آبهای دریای خزر توسط رئیس جمهوری این کشور صادر شده است. در حال حاضر کمپانی مالزیایی «پتروناس» مسئول بهرهبردای از گاز تولید شده در میادین «ترکمن خزر» در آبهای تحت مالکیت ترکمنستان است

مجلس شورای اسلامی در خرداد ماه امسال قانون نفت مصوب 9/7/1366 را اصلاح نمود. این طرح پس از رفع اشکالات شورای نگهبان در جلسه مورخ 1/3/ 1390در کمیسیون انرژی مجلس به شرح زیر اصلاح و به مجلس شوراری اسلامی برای ابلاغ به دولت تقدیم شد.

رینگ پتروشیمی در یک ماه گذشته، همچنان آهسته و پیوسته چرخیده است. چنانکه بسیاری گمان میکردند، محدودیت فروش محصولات بر مبنای فوب منهای 15 درصد تا حداکثر فوب منهای 5 درصد و عمیقتر شدن شکاف قیمت میان عرضه های بورسی و غیر بورسی محصولات، سقف تقاضا را به شکل غیر واقعی افزایش داد اما به تدریج سقوط کرد. میزان عرضه محصولات در گروه پلیمری از 22 هزار تن در هفته سوم خرداد به 26 هزار تن در هفته سوم تیرماه رسید. در همین مدت در گروه شیمیایی ها میزان عرضه از 19 هزار و 465 تن به 18 هزار و 52 تن رسیده است.