مجله ایرانی اخلاق و تاریخ پزشکی
سال چهارم شماره 4 (امرداد 1390)

امروزه، با رشد پدیده ی حرفه ای گری در پرستاری مفهوم پاسخگویی و مسؤولیت مدنی در پرستاری جایگاه ویژه ای پیدا کرده است، چرا که مفهوم مسؤولیت یک خصیصه ی ذاتی در حرفه است. پاسخگویی معمولا مسؤولیت مدنی را ایجاد می کند که مطابق با آن فرد از لحاظ قانونی در قبال صدمه ای که به دیگری وارد کرده است مسؤول می باشد. پرستاران به دلیل استقلال در عملکردشان، مسؤولیت قانونی دارند و بنابراین بیش از گذشته در معرض شکایت و دادخواهی مبنی بر بی مبالاتی قرار دارند. در این راستا این مقاله با هدف آشنا سازی پرستاران با مفهوم مسؤولیت مدنی و کمک به آن ها جهت پیشگیری از خسارت ناشی از مسؤولیت مدنی و هم چنین تضمین ایمنی و حقوق بیماران تدوین شده است.
این یک مقاله ی تحلیلی است که با استفاده از مطالعات کتب و مقالات به بررسی مفهوم مسؤولیت مدنی پرستار می پردازد. در ذیل ابتدا مفهوم مسولیت مدنی به طور کلی و سپس مسؤولیت مدنی پرستار، موارد شایع طرح شکایت علیه پرستاران و مراحل دادخواهی و دفاع شرح داده می شود.
امروزه، پرستاری می تواند از بینش جدید در مورد مسؤولیت مدنی و خطاهای پرستاری برای بهبود روش های آموزشی در مراقبت بهتر از بیمار و کاهش موارد خطا استفاده کند و در نهایت این امر می تواند منجر به بهبود کیفی مراقبت از بیمار و کاهش مسؤولیت مدنی پرستار و پیشگیری از اتلاف هزینه ی عمومی گردد.

درمان های ضد ویروسی جدید به طور چشم گیری سبب بهبود پیش آگهی بیماران آلوده به ویروس نقص ایمنی انسان و به دنبال آن افزایش قابل توجه امید و کیفیت زندگی در آن ها شده است. استفاده از روش های کمک باروری، امکان داشتن فرزند سالم را برای بسیاری از زوج های HIV مثبت فراهم کرده است. با این حال، بیش تر مراکز درمان ناباروری این زوجین را نمی پذیرند که این مساله انزوای ایشان از زندگی اجتماعی را در پی دارد.
مطالعه از نوع اسنادی و کتابخانه ای است. نتایج از سه دیدگاه زوج مبتلا، فرزند آینده و کادر درمان بررسی شده است. مسائل اجتماعی و حقوقی با مشورت و همکاری متخصصان و حقوقدانان ارزیابی و هم چنین مقالات، دستورالعمل ها و مطالب موجود در این زمینه مورد ارزیابی قرارگرفت.
باروری حق طبیعی هر فرد است. اگر با روش های باروری آزمایشگاهی، در صورت عدم سرایت HIV به غیر و به خصوص فرزند، امکان بچه دار شدن وجود دارد، نباید مراکز از انجام این کار خودداری کنند. لذا، عدم پذیرش این زوج ها توسط مراکز درمانی ناباروری برخلاف اخلاق پزشکی بوده و در راستای قوانین جاری مملکت نیست. پذیرش بیمارانی هم چون مبتلایان به هپاتیت C، سرطان های پیشرفته، بیماری های روانی و. .. بیش تر مؤید تبعیض و غیر اخلاقی بودن عدم پذیرش این افراد است. نام HIV در ایران همراه با انگ نابهنجاری بوده و به نظر می رسد که فرزند خانواده ی مبتلا از نظر اجتماعی در حالت ایده ال نیست. تلاش های اجتماعی در جهت برداشتن این انگ به همراه حمایت از همه ی بیماران مزمن توسط جامعه قدمی است که باید برداشته شود.
مدرک مستدلی برای عدم پذیرش زوج های مبتلا به HIV وجود ندارد و به نظر می رسد عدم پذیرش افرادی که با روش های جدید امکان داشتن فرزند سالم دارند، غیر اخلاقی و ناقض حقوق طبیعی افراد است.

اپیدمی های هراس انگیز و کشنده ی ناشی از بیماری های سرایت کننده از طریق خون، در نسل های گذشته و حتی در طول تاریخ دندان پزشکی هرگز جزء نگران کننده ای از کار نبوده است زیرا این حرفه همواره در حفظ بهبود سلامت دهان بیماران بسیار موفق عمل کرده است. به همین دلیل سؤالاتی از این دست که آیا درمان های دندان پزشکی قادر به ایجاد و گسترش HIV و ایدز می باشند به دقت مورد بحث قرار نگرفته است و هیچ منبعی با پاسخ سنجیده و جامع به این سؤالات برای رجوع دندان پزشکان وجود ندارد.
در حقیقت، چندین نسل از دندان پزشکان یا به طور عمومی ارائه دهندگان خدمات بهداشتی، بدون در نظر گرفتن این احتمال که درمان های دندان پزشکی ممکن است جان بیمارانشان را در معرض خطر یک عفونت کشنده قرار دهد یا حتی احتمال فراگیر شدن یک ویروس کشنده را پیش بینی کنند، کارشان را انجام داده اند. پس تعجب آور نیست که هنجارهای رفتاری که دندان پزشکان امروزی در سال های شکل گیری خود آموخته اند، قادر نباشند تا به سؤالاتی که امروزه دندان پزشکان به علت HIV و ایدز با آن رو به رو می شوند پاسخ واضحی بدهند. در مقاله ی حاضر این مساله از دو جنبه ی وظایف اخلاقی و حرفه ای در مقابل بیماران HIV مثبت مورد بررسی قرار می گیرد.

مکتب وظیفه گرایی یکی از مکاتب اصلی مطرح در فلسفه ی اخلاق پزشکی است که می توان با بررسی و شناخت دقیق آن، راه حل های بیش تری در مورد چالش هایی که اخلاق پزشکی با آن روبه رو است، به دست آورد. در فلسفه ی اخلاق، وظیفه گرایی به آن دسته از نظریاتی اطلاق می شود که مطابق آن ها ملاک درستی و نادرستی عمل، قطع نظر از میزان سود و به طور کلی نتایج و پیامدهای آن منوط به خود عمل و ویژگی های آن است؛ به عبارت دیگر، وظیفه گرایان معتقدند که انجام افعال اخلاقی، قطع نظر از نتایجی که به بار می آورند، برای انسان الزامی است و این الزام در خود افعال قرار دارد و نه این که مترتب بر فعل و مؤخر از آن باشد (مانند غایت گرایی). غایت گرا همواره به نتایج فعل خویش و وظیفه گرا همواره به وظیفه ی خود می اندیشد. در این مقاله برآنیم تا با نظر اجمالی بر وظیفه گرایی و دو شاخه ی اصلی آن، وظیفه گرایی عمل نگر و وظیفه گرایی قاعده نگر، به نقد و ارزیابی آن ها بپردازیم. در فلسفه ی اخلاق، به طور کلی، نظریات وظیفه گرایانه به مراتب کم تر از نظریات غایت گرایانه مورد انتقاد قرار گرفته اند، چرا که نقد این گونه نظریات دشوارتر از نقد نظریات غایت گرایانه است.

با مروری بر سیر تاریخی منشور حقوق بیمار اهمیت جهانی این موضوع در حوزه ی مدیریت نظام سلامت نمایان می شود. تلاش جهت افزایش احترام به حقوق بیمار و تعیین چارچوب های قانونی برای آن دارای سوابق ممتد در تاریخ مراقبت های بهداشتی و درمانی در کشور هاست. هدف از انجام این تحقیق بررسی میزان رعایت منشور حقوق بیماران از دیدگاه آنان در بیمارستان های آموزشی دانشگاه علوم پزشکی مازندران است.
پژوهش حاضر یک مطالعه ی توصیفی-مقطعی بوده که در تمام 4 بیمارستان آموزشی دانشگاه علوم پزشکی مازندران بر روی 200 نفر از بیماران، که در زمان مطالعه بستری یا در حال ترخیص بودند، در سال 1388 صورت گرفته است. داده ها با استفاده از پرسشنامه ی 15 سؤالی با مقیاس لیکرت تهیه شده بر اساس منشور حقوق بیمار که روایی و پایایی آن تایید شده بود و از طریق مصاحبه، جمع آوری گردید. آنالیز داده ها با استفاده از آزمون های آنالیز واریانس و T test و از طریق نرم افزار SPSS نسخه ی 17 انجام شد.
نتایج نشان داد که از دیدگاه جامعه ی مورد پژوهش منشور حقوق بیمار بر حسب امتیاز کلی منشور حقوق بیمار در 59/14 درصد موارد رعایت شده بود. حقوق بیمار در حیطه های احترام به بیمار، حریم خصوصی و عدم تبعیض در 63/16 درصد، حق دسترسی بیمار به اطلاعات مربوط به بیماری خود در 17/14 درصد، حق انتخاب و تصمیم گیری آزادانه بیمار در 15/14 درصد، حق رسیدگی به شکایات بیمار در 20/13 درصد موارد رعایت شده بود. اختلاف معناداری در میزان رعایت حقوق بیماران از دیدگاه آنان بر حسب جنس (106/0P=)، تحصیلات (723/0P=)، وضعیت تاهل (260/0P=) و محل سکونت (101/0P=) مشاهده نگردید.
بر اساس یافته ها، منشور حقوق بیمار در جامعه ی مورد پژوهش و از دیدگاه بیماران بستری به صورت رضایت بخشی رعایت نشده است. از این رو، پیشنهاد می گردد تدابیر لازم جهت رفع موانع رعایت منشور حقوق بیمار و بهبود شرایط لازم جهت رعایت آن در بیمارستان ها اخذ گردد.

پرستاران هر روزه در محیط کار خود با موقعیت های زیادی روبه رو می شوند که مستلزم تصمیم گیری اخلاقی می باشد. بنابراین، دانشجویان پرستاری باید در طول دوران تحصیل خود به سطح مناسبی از تکامل اخلاقی دست یابند. تاکنون سطح تکامل اخلاقی دانشجویان پرستاری در ایران مورد بررسی قرار نگرفته است. بنابراین، هدف این مطالعه تعیین سطح تکامل اخلاقی دانشجویان پرستاری است.
این مطالعه ی توصیفی- همبستگی در سال 1389 انجام شد. نمونه ی پژوهش عبارت بود از 115 دانشجوی سال سوم و چهارم پرستاری دانشگاه علوم پزشکی تبریز که با روش سرشماری انتخاب شدند. جهت تعیین سطح تکامل اخلاقی دانشجویان از پرسشنامه ی آزمون معمای پرستاری استفاده گردید. این پرسشنامه بر اساس نظریه ی تکامل اخلاقی Kohlberg طراحی شده و تکامل اخلاقی دانشجویان را در سه سطح پیش عرفی، عرفی و پس عرفی بررسی می نماید. هم چنین، در این پرسشنامه میزان رعایت ملاحظات بالینی توسط دانشجویان نیز بررسی می شود. برخی مشخصات فردی اجتماعی دانشجویان نیز با استفاده از پرسشنامه جمع آوری شد. تجزیه و تحلیل داده ها با استفاده از نرم افزار آماری SPSS و آمار توصیفی و استنباطی انجام گرفت.
مشخص شد که 13 دانشجو (3/11 درصد) در مرحله ی پیش عرفی، 33 دانشجو (7/28 درصد) در مرحله ی عرفی، 55 دانشجو (8/47 درصد) در مرحله پس عرفی قرار داشتند و 14 دانشجو (1/12 درصد) نیز در تصمیم گیری اخلاقی خود ملاحظات بالینی را بیش تر مد نظر قرار می دادند. بین سطح تکامل اخلاقی دانشجویان با سن (49/0 =P)، جنس (21/0 =P)، وضعیت تاهل (79/0 =P)، محل تحصیل (32/0 =P) و سال تحصیلی (92/0 =P) آنان ارتباط آماری معنی داری یافت نشد.
این نتایج نشان داد که اگرچه حدود نصف دانشجویان مورد بررسی در مرحله ی قابل قبول تکامل اخلاقی یعنی سطح پس عرفی قرار داشتند ولی هنوز درصد قابل توجهی در سطوح پایین تر تکامل اخلاقی قرار داشتند. این امر نشان دهنده ی لزوم توجه بیش تر مسؤولین پرستاری به امر تربیت اخلاقی دانشجویان پرستاری می باشد

پرستاران هر روزه در محیط کاری خود با انواع گوناگونی از تنش های روحی روبه رو هستند. یکی از عوامل مؤثر بر تنش اخلاقی تجربه شده توسط پرستاران فضای اخلاقی حاکم بر محیط های بالینی می باشد. مطالعه ی حاضر با هدف تعیین ارتباط میان تنش اخلاقی و فضای اخلاقی محیط کار پرستاران انجام گرفت.
مطالعه ی حاضر مقطعی از نوع همبستگی است که در آن 210 نفر از پرستاران شاغل در بخش های منتخب مراکز آموزشی - درمانی دانشگاه علوم پزشکی تهران در سال 1388 انتخاب شدند. ابزار گردآوری داده ها شامل پرسشنامه ی مشخصات دموگرافیک، پرسشنامه ی تنش اخلاقی Corely و فضای اخلاقی Olson بود. تجزیه و تحلیل داده ها با استفاده از نرم افزار SPSS نسخه ی 14 انجام گرفت.
یافته ها نشان داد که پرستاران مورد مطالعه شدت متوسطی از تنش را تحمل می کردند، در حالی که فراوانی رویارویی با تنش ها از دید آن ها بالا نبوده است. بین تنش اخلاقی پرستاران مورد مطالعه و ارزیابی آن ها از فضای اخلاقی محیط کار ارتباط معنی داری وجود نداشت و از عوامل پنج گانه ی فضای اخلاقی فقط عامل مدیران (P≤0/04) با فراوانی تنش و عامل بیماران P=0/001) (با فراوانی و شدت تنش ارتباط معنی دار و معکوسی داشت.
نتایج این پژوهش گویای نیاز به توجه بیش تر مسئولان به مراکز آموزشی - درمانی جهت تهیه استراتژی های گوناگون برای اخلاقی تر کردن فضا های کاری می باشد تا پرستاران در محیط هایی به دور از تنش و با آرامش به ارائه ی خدمات مراقبتی به بیماران بپردازند.

بر اساس آن چه دانشمندان و اندیشمندان سلف از واژه ی اخلاق تعریف کرده اند، اخلاق عبارت است از ملکات و سجایای نفسانی و شخص اخلاقی کسی است که به آن ملکات و سجایا متصف باشد. اما این تعریف که امروزه نیز مورد قبول است نسبت به رفتار شخص اخلاقی مواجه ای ندارد و موضع اخلاق را نسبت به کسی که متصف به صفات اخلاقی است اما بر حسب اتفاق مرتکب فعلی غیراخلاقی می شود معلوم نمی کند.
در این مقاله با رویکردی تحلیلی و بحث منطقی علاوه بر پذیرش تعریف فوق نسبت به تک تک رفتار اشخاص نیز مواجه ای ابطال گرایانه خواهیم داشت و پس از تبیین مفهوم واژه ی تقوا به تعریفی جامع از شخص اخلاقی مبادرت خواهیم نمود. این تعریف که برای اولین بار در این مقاله عنوان می شود نظریه ای جدید در باب تعرف اخلاق است و با تلفیق معنای واژه ی تقوا و اخلاق، شخص اخلاقی را شخص با تقوایی می داند که علاوه بر آن که به صفات اخلاقی متصف است نسبت به تک تک رفتار و کردار خود نیز حساس است و دغدغه دارد.