فصلنامه علوم حدیث
سال پانزدهم شماره 4 (پیاپی 58، زمستان 1389)

بی شک، حجیت روایات آحاد در حوزه اعتقادات، از تاثیرگذارترین مباحث در حوزه های تفسیر و عقاید و کلام است که سبب رویکرد متفاوت در شیوه و روش مراجعه به متون عقایدی و نظام کسب عقیده می شود.
در این مقاله نخست، تلاش شده که با بررسی آرای بزرگان علم اصول در سه دوره زمانی پیاپی، چگونگی شهرت انتسابی که در مخالفت متقدمان و متاخران اصولی وجود دارد، به طور جدی بازبینی شود، و سپس با بررسی مبانی تاثیرگذار در شکل گیری نظام مخالفت با حجیت روایات آحاد عقایدی، دست یابی اخبار آحاد به قله های حجیت در حوزه عقاید ممکن گردد.

با این که اشتمال قرآن کریم بر آیات محکم و متشابه، نص صریح قرآن در آیه هفتم سوره آل عمران است، با این حال، هنوز برخی از زوایای این بحث در پرده ابهام قرار دارد. به طور کلی، یکی از مشکلاتی که در تفسیر مفاهیم و مصادیق واژه ها و اصطلاحات قرآن و هر متن تاریخی دیگر به وجود میآید، تغییر معانی اصطلاحی واژه ها در گذر زمان و در نهایت، خلط و در هم تنیدن معانی مختلف یک اصطلاح است. در هر زبانی اصطلاحات دچار تغییر در معانی میشوند و در هر زمان چه بسا معانی جدیدی به برخی واژه ها تزریق می شود که با معنا یا معانی قبلی قدری متفاوت میشود. به نظر میرسد که اصطلاح دوگانه «محکم و متشابه» نیز در زمره همین اصطلاحات است.
این مقاله در صدد است تا بین آنچه که در احادیث و آثار در تبیین معنا و مصداق محکم و متشابه آمده، با آنچه که متقدمان و متاخران و معاصران در این باره گفتهاند، مقایسهای انجام دهد و آن گاه، با توجه به فضا و سیاق آیه هفتم سوره آل عمران به داوری بنشیند که این اصطلاحات در گذر از دو دوره «اثر» و «رای» تا چه اندازه از اصطلاح اولیه قرآنی خود دور شده اند.
به نظر نویسندگان مقاله، دو قرآن پژوه بزرگ معاصر، علامه محمدحسین طباطبایی و آی هالله محمد هادی معرفت با نقد اصطلاح محکم و متشابه نزد اصولیان و مفسران پیشین، با تبیینی نسبتا جدید از محکم و متشابه، به اصطلاح قرآنی نزدیکتر شده اند و نیز آنچه در احادیث و آثار آمده، گرچه تا حدودی قرین اضطراب و تشویش است، اما به اصطلاح قرآنی نزدیکتر است تا آنچه که ابتدا در اصطلاح اصولیان و سپس مفسران و دانشمندان علوم قرآنی رایج شده است.

فهم معانی واژگان روایات از اهمیت خاصی برخوردار است. مراجعه به کتب لغت در این زمینه، بسیار مفید، لازم و کارگشاست، ولی با این حال، کافی نیست. کتب لغت قابلیت ارائه تمام زوایای معانی بسیاری از واژگان روایات را ندارند. این نوشتار، در پی آن است تا با ارائه دلایلی نشان دهد که نمیتوان برای فهم معانی تمامی واژه های روایات، تنها به معانی ارائه شده از سوی لغویان اکتفا نمود. این کار، دستکم، در مورد بسیاری از این گونه واژه ها با آسیبهایی همراه خواهد بود. همچنین بررسی برخی از شیوه های مفهوم شناسی واژگان روایات از متون دینی، از دیگر بخشهای این نوشته خواهد بود. در پایان نیز چند واژه را با اعمال این شیوه، معنایابی خواهیم کرد.

آنچه در این نوشتار به دنبال آن هستیم، به دست آوردن ملاک ها و معیارهایی از قرآن و احادیث معتبر است تا بتوان با آن ملاک ها، روایاتی را که احتمال اشتمال آنها بر اعتقادات و مفاهیم غلو آمیز می رود، شناسایی کرد.
در آیات قرآن، غلوهمزاد و همراه کفر و شرک است و غالیان کسانی هستند که اعتقاد و سخنشان درباره دیگران به نفی ربوبیت الهی می انجامد و انکار عبودیت و بندگی دیگران را در پی دارد. انتساب ربوبیت و الوهیت به غیر خدا، انتساب صفات اختصاصی الهی به غیر خدا و نفی بشریت پیامبران الهی، ملاک های غلودر قرآن است، در روایات نیز، علاوه بر موارد قرآنی، اموری چون ادعای نبوت ائمه و تفضیل ائمه بر پیامبر از مصادیق غلوشمرده شده است. بررسی روایات موسوم به «قولوا فینا ما شئتم» نیز بخش پایانی این نوشته را تشکیل می دهد.

شیخ بهایی دانشمند بزرگ شیعه، دانش های قرآن، حدیث، فقه، اصول، عرفان، ریاضیات، معماری، ادبیات و شعر را با هنرمندی گرد آورده است.
ابعاد مختلف علمی این عالم فرزانه شایسته بازشناسی و تحلیل است. این نوشتار به بررسی یکی از ابعاد شخصیتی او، یعنی توانایی علمی اش در دانش های حدیثی پرداخته است. مجموعه دانش های رجال، درایه و مصطلحات و فقه الحدیث و میزان پردازش به آنها در آثار شیخ بهایی به گونهای قابل ملاحظه است و ورود و خروج عالمانه و نوآوری های تحسین برانگیزش قابل ستایش.

راویان و جامعان روایی احادیثی را به پیامبر نسبت می دهند که درون مایه آن به نوعی فضیلت و برتری اهل فارس است. فضیلتی که چنانچه در ستاره ثریا هم باشد، اهل فارس بدان نایل خواهند شد. این فضل و برتری در روایات، حداقل با سه واژه «ایمان»، «علم» و «دین» آمده است. این احادیث را میتوان در مجامع حدیثی، کتابهای تاریخی و تفاسیر شیعه و اهل سنت جستجو نمود. در این مقاله نخست، گستره انعکاس روایات اهل سنت که از بسامد بیشتری برخوردار است مورد بررسی قرار گرفته، سپس به نقلهای امامیه خواهیم پرداخت. آنگاه، به بررسی محتوای آنها پرداخته، دیدگاه های گوناگون درباره مصادیق آنها مورد بحث قرار خواهد گرفت. در ارزیابی این روایات، چند دیدگاه اساسی مطرح شده است؛ به این صورت که گروهی با اعلام صحت و یا سکوت، موافقت خود را با آنها ابراز داشته و برخی دیگر که همگی از متاخران هستند مخالف این احادیث بوده، تمام آنها را جعلی میپندارند. در این میان دیدگاه بینابینی وجود دارد که برخی را صحیح و برخی را تحریف شده میداند. در پایان با بررسی رجالی و سندی روایات، صحت آن به بحث گذاشته شده است.

خمس یکی از مباحث مهم حدیثی، فقهی و قرآنی است، وجوب این فریضه به قرآن و اجماع مسلمین ثابت است. با وجود اتفاق نظر در اصل وجوب آن، در برخی احکام، مانند مالکیت، موارد تعلق و مصرف آن میان فقی هان و پیشوایان مذاهب اختلاف است. منشا این اختلاف، احادیث فراوانی است که از فریقین درباره برخی احکام آن آمده است. احادیث، برداشتها و نظریات محدثان و فقی هان اهل سنت، در کشف فضای فکری و به دست آوردن حکم شرعی، نقش برجسته ای دارد. خمس در صحیح البخاری به عنوان مهمترین کتاب حدیثی اهل سنت چه جایگاهی دارد و احادیث مربوط به این فریضه الهی در آن چگونه چینش شده است؟ بخاری نیز به عنوان محدث، فقیه و مفسر نسبت به این مبحث چه روی کردی داشته است و برداشت و دیدگاه وی نسبت به این اخبار چگونه بوده است؟ این پژوهش در پی پاسخ به این پرسشهاست و در آن، تحلیلی از بحث خمس در صحیح البخاری ارائه میگردد. وی احادیث مربوط به خمس را در همه مجلدات جامع خویش به جز یک جلد و در بخشهای گوناگون آورده است. پراکندگی و تکرار که از ویژگی های کلی صحیح البخاری است در این بحث نیز مشهود است. برداشتهای متفاوت و در برخی موارد ناسازگار با یکدیگر از احادیث در عناوین ابواب به روشنی به چشم میخورد؛ افزون بر این که در برخی موارد، تناسب عنوان با احادیث یاد شده روشن نیست. احادیث خمس به دو گونه مطرح شده است: در ابوابی که واژه خمس به صراحت در عنوان باب آمده است و ابوابی که به طور ضمنی به بحث خمس پرداخته شده است.

باران رحمت الهی است، خداوند با فرو فرستادن این عامل حیات، سرسبزی نشاط و شادابی را بر همگان رقم زده است.
باران و سودمندی های آن بارها در روایات اسلامی مطرح شده است و در آنها به نوشیدن از آب باران توصیه شده و از آثار مهم آن در دفع بیماری ها سخن به میان آمده است.
در روایات، به زیبایی، ارتباط میان بارش باران و معنویت ترسیم شده و گناهان مانع نزول باران فهرست شده اند؛ ولی در این که منشا باران، ابرها هستند یا این که باران در لایه ای فراتر از ابرها شکل میگیرد و ابرها حکم غربال را دارند، روایاتی وجود دارد که نیاز به بررسی بیشتری دارند. برخی این روایات را مخالف قرآن یا مخالف علم تلقی کرده و به دلیل ضعف سندی آنها را وانهاده اند. در این مقاله این روایات از جهت متنی و سندی مورد بررسی قرار گرفته اند.

پژوهش حاضر بر آن است تا تاریخ حدیث شیعه را در محدوده زمانی پنج قرن نخست هجری در بخشی از آسیای میانه (ماوراء النهر) بررسی کند. برای این منظور شاخصه های اساسی که به بررسی تاریخ حدیث این منطقه منجر می شود مطالعه و به تفکیک بررسی شده است. این شاخصه ها عبارتاند از: تعداد راویان، جلسات حدیث، کتاب های حدیث و موضوعات آنها، ارتباط با دیگر حوزه های حدیثی و نحوه تعامل حدیثی با اهل سنت منطقه.
از آنجا که این منطقه در شرق بلاد اسلامی، بسیار وسیع بوده و در دوره های مختلف نیز حالت های گوناگون به خود دیده است در نحوه بررسی این شاخص ها عناصر زمان و محدوده جغرافیایی مورد توجه قرار گرفته است.

میراث حدیثی مسلمین، دیر بازی است که از جمله محورهای مهم مطالعات غربیان در گرایش اسلام شناسی قرار گرفته است و تاکنون بررسی های متنوعی درباره جایگاه، خاستگاه، شیوه ها و فرآیند انتقال، سیر تاریخی، حوزه ها و مکاتب، منابع و جوامع حدیثی، فهم و نقد حدیث، روش ها و رهیافتهای نوین حدیث پژوهی، توسط مستشرقان انجام شده است؛ تالیف نگاشته های متعدد، و ارائه نظریه های گونهگون در مباحث متعدد حدیث پژوهی در قالب صدها کتاب و مقاله، رهاورد تلاش غرب در طول سه قرن اخیر بوده است؛ مطالعات حدیثی مستشرقان، دامنه گستردهای داشته و بررسی دیدگاه های فرق و مذاهب مختلف جهان اسلام، اعم از شیعه و سنی، در مسائل حدیثی، بویژه در موضوعات مورد اختلاف مذاهب، وجهه همت آنان بوده است و در قالب رویکردها و رهیافتهای متنوعی همانند تاریخی فقهی، سیاسی، اجتماعی، تفسیری تحلیلی و گاه عرفانی در مطالعات حدیثی ظهور کرده است. در این پژوهه به بررسی توصیفی دیدگاه های مهم غربیان در موضوعات حدیث شیعه، فقه الحدیث، کتابت و اسناد پرداخته شده است.