مجله ایرانی اخلاق و تاریخ پزشکی
سال چهارم شماره 5 (مهر 1390)

غیاث الدین منصور دشتکی شیرازی از حکما و فلاسفه ی بزرگ در ایران دوره ی اسلامی است. در میان علوم و تخصص ها، کم ترین توجه، به شخصیت و فعالیت های عملی او در حوزه ی طب و پزشکی شده است. این مساله موجب شده تا سایر دانش ها و علومی که او در آن ها نیز تخصص زیادی داشت، مورد غفلت واقع شود. در مجموعه آثار دشتکی، دو اثر علمی در حوزه ی طب وجود دارد. هم چنین، گزارش های تاریخی از رفتارهای بهداشتی و رعایت توصیه های پزشکی توسط او سخن می گویند. این مسائل نشان دهنده ی این واقعیت است که دشتکی علیرغم گرفتاری های علمی و اجرایی، در امور طب نیز چهره ای شاخص بوده است. براین اساس، این مقاله با رویکرد توصیفی - تحلیلی به بررسی شخصیت او در حوزه ی پزشکی و نیز معرفی رساله ی طبی معالم الشفای او می پردازد. یافته های پژوهش نشان می دهد که بررسی تاریخ طب ایرانی - اسلامی در قرن دهم هجری بدون در نظر گرفتن دشتکی و رساله ی طبی معالم الشفاء، پژوهشی ناقص خواهد بود. از این رو، پیشنهاد شده است تا این رساله، ترجمه و چاپ شود تا در این دسته از تحقیقات مورد استفاده واقع شود.

هر یک از ادیان الهی درباره ی شبیه سازی دیدگاه های مختلفی را ارائه داده اند. دین یهود نیز به مساله ی شبیه سازی پرداخته و هر دو نوع آن را مورد بررسی قرار داده است. مقاله ی حاضر به طور موردی دیدگاه عالمان یهود را درباره ی شبیه سازی درمانی و مولد بررسی کرده است.
نتایج به دست آمده نشان می دهد که آنان در شبیه سازی درمانی، سه دیدگاه متفاوت حرمت، جواز و وجوب را طرح نموده اند. اما در شبیه سازی مولد انسان دو دیدگاه حرمت و جواز را مطرح نموده و دلایلی را برای دیدگاه های خود بیان می دارند. پژوهش حاضر به روش کتابخانه ای و با استفاده از کتب و مقالات فارسی و لاتین و نیز بهره گیری از پایگاه های اینترنتی مربوط صورت گرفته است.

یکی از اصول بنیادین در طب سنتی ایرانی، رعایت موازین اخلاقی در این حرفه ی مقدس است که در کلام و آثار بنیانگذاران این مکتب طبی می توان بارها این تاکید را مشاهده کرد. یکی از این منابع غنی، کتاب گران سنگ «خلاصه الحکمه» تالیف دانشمند فرزانه ی ایران زمین، حکیم سید محمدحسین عقیلی خراسانی شیرازی است که نگارش آن به بیش از دو قرن پیش بازمی گردد و در این مطالعه ی توصیفی و کتابخانه ای، به بررسی آن می پردازیم. نکته ی حایز اهمیت در این اثر، توجه دقیق و نکته سنجی ویژه ی این پزشک عالیقدر در تبیین اصول اخلاق پزشکی است. پیشینه ی ارائه ی اصول چهارگانه ی اخلاق پزشکی در پزشکی نوین، سابقه ای چندان طولانی ندارد، حال آن که در این ذخیره ی طب پارسی، این اصول به زیبایی تشریح و بازخوانی شده است. شناخت این منابع برای پزشکان و پژوهشگران جوان و تحلیل و مقایسه ی آن بر اساس اصول اخلاقی پزشکی نوین، نشانه ی روشنی از ریشه دار و اخلاق مدار بودن مکتب طب اخلاطی (Humoral Medicine) است. هدف از این مطالعه، تحلیل و بررسی نکات اخلاق پزشکی در کتاب نفیس «خلاصه الحکمه» است.

همسان سازی انسانی از جدیدترین و پیشرفته ترین فناوری های بشر در زمینه ی علوم پزشکی و ژنتیک به شمار می رود. همسان سازی رؤیای جاودانه زیستن و میل به جاودانگی بشر را تقویت کرد. موفقیت دانشمندان در این زمینه نگرانی های زیادی برای اندیشمندان، به ویژه علمای علم اخلاق ایجاد کرده است.
همسان سازی، اعم از حیوانی و انسانی، از زوایای متعدد بررسی شده است اما یک مساله ی اساسی و مهم که در مورد نمونه های انسانی کم تر مورد توجه محققان و اندیشمندان قرار گرفته، مساله ی اختیار فرد همسان شده در روند این فناوری است؛ زیرا کسب رضایت آگاهانه که از اصول مهم اخلاق پزشکی در آزمونی های انسانی است، امری امکان ناپذیر خواهد شد.
اختیار، پایه و اساس کمال بشری و فلسفه ی نزول شریعت الهی است و آن چه در این جستار حائز اهمیت می باشد سؤال هایی است از قبیل این که آیا این فناوری ناقض اختیار فرد همسان سازی شده نمی باشد؟ آیا دست کاری ژنتیکی قبل از تولد، اختیار فرد را نقض نمی کند؟
در این نوشتار با عنوان «اختیار در فرایند فناوری همسان سازی انسانی» با کمک روش کتابخانه ای، به تحلیل و بررسی این مساله می پردازیم.

تلاش در جهت تقویت مبانی اخلاق پزشکی در کشور باید با توجه به نیازها، انتظارات مخاطبان، جهت گیری های اجتماعی و براساس تعیین اولویت های آن صورت گیرد. در این پژوهش با ارسال پرسشنامه ای حاوی بیست عنوان از موضوعات اخلاق پزشکی، اولویت های این حوزه از دیدگاه مدرسان، محققان و سیاست گذاران حوزه ی اخلاق پزشکی در سطح ملی تعیین شده است. هدف از انجام این پژوهش در تعیین اولویت های اخلاق پزشکی در کشور، ایجاد یک رویکرد علمی به مباحث و چالش های اخلاق پزشکی در سطح ملی براساس نظر اندیشمندان این حوزه و تلاش در جهت پاسخ به هر یک از موضوعات با توجه به اولویت کشوری آن است. نتایج حاصل از این پژوهش نشان می دهد که ده اولویت اول اخلاق پزشکی در کشور به ترتیب شامل: حقوق بیماران، رابطه ی پزشک و بیمار، عدالت در توزیع منابع سلامت، اتونومی و رضایت آگاهانه، رابطه ی مالی پزشک و بیمار، کمیته های اخلاق بیمارستانی، ملاحظات اخلاقی در سلامت عمومی، تقویت و ظرفیت سازی در آموزش اخلاق پزشکی، ملاحظات اخلاقی در آموزش پزشکی، و موضوع اخلاق در پژوهش های پزشکی می باشد.

یکی از تظاهرات رعایت حق اتونومی بیماران در عمل اخذ رضایت آگاهانه قبل از هر اقدام تهاجمی است. در حال حاضر در ایران، فرایند اخذ رضایت آگاهانه پیش از اقدامات جراحی، محدود به امضای یک برگه است و این برگه اغلب اطلاعات اختصاصی هر عمل جراحی را تشریح نمی کند و فرصت کافی برای مطالعه ی آن به بیماران داده نمی شود. نویسندگان برای اصلاح این رویه برگه های اطلاعات اختصاصی را برای هر یک از انواع عمل جراحی تدوین کرده اند که با هدف بررسی اثر بخشی ارائه ی این برگه ها به بیماران در ارتقاء دانش و رضایت مندی آن ها این مطالعه اجرا شد. به 110 نفر از بیمارانی که جهت انجام جراحی های الکتیو، در بخش های جراحی 1 و 3 و 4 و 5 بیمارستان امام خمینی (ره) و جراحی 3 بیمارستان سینا بستری شده بودند، پیش از انجام عمل جراحی، برگه هایی حاوی اطلاعات اختصاصی پیرامون عمل های جراحی مختلف ارائه شد و نحوه ی استفاده از آن به عهده ی خود بیمار گذاشته شد؛ سپس بعد از عمل جراحی و در نزدیک ترین زمان ممکن به ترخیص، با استفاده از پرسشنامه ی شفاهی، با آنان مصاحبه به عمل آمد. در مقطع زمانی دیگری با 110 بیمار دیگر مشابه از نظر شرایط مکانی و بیماری بدون دادن برگه ی حاوی اطلاعات، بعد از عمل جراحی، و در نزدیک ترین زمان ممکن به ترخیص، مصاحبه شد. پرسشنامه شامل سؤالات تشریحی پیرامون آگاهی آنان از بیماری شان و عمل جراحی مورد نظر بود و نیز از میزان رضایت آن ها از اطلاعاتی که در اختیارشان قرار گرفته بود سؤال شد.
میانگین نمره ی آگاهی کلی در بیماران گروه مداخله، معادل 8/48 درصد، و در بیماران گروه کنترل، معادل 6/44 درصد از 100 درصد بود. ارائه ی برگه های اطلاعات اختصاصی عمل جراحی به بیماران گروه مداخله، تاثیر معنی داری بر آگاهی کلی بیماران نداشت (140/0 P=) و فقط آگاهی آنان را نسبت به عوارض جانبی عمل جراحی خود بالا برد (001/0< P). هم چنین، رضایت مندی کلی در بیماران گروه مداخله، معادل 2/60، و در بیماران گروه کنترل، معادل 4/56 از 100 بود و ارائه ی برگه های اطلاعات تاثیر معنی داری بر رضایت مندی کلی بیماران نداشته (166/0 P=) و رضایت مندی آنان را فقط در مورد اطلاعاتی که در خصوص دوره ی نقاهت پس از عمل جراحی در اختیارشان گذارده شده بود، افزایش داد (033/0 P=). با توجه به این که ارائه ی برگه های اطلاعات اختصاصی موضوع این مطالعه، در مجموع نمی تواند به تنهایی باعث افزایش آگاهی و رضایت مندی بیماران شود، پیشنهاد می شود که پزشکان در روند اخذ رضایت از بیماران، به ارائه ی یک برگه بسنده نکرده و وقت کافی جهت توضیح پیرامون نوع بیماری و جنبه های مختلف آن به بیماران اختصاص دهند.

تصمیم گیری برای مددجویان حین ارائه ی خدمات بالینی از مسائل مهم پرستاران در انجام وظایف است. پرستاران در جهت رضایت مندی مددجویان ملزم به رعایت موازین اخلاقی در تصمیم ها هستند. هدف این مطالعه تعیین تاثیر آموزش اصول اخلاق حرفه ای بر حساسیت اخلاقی در تصمیم گیری پرستاران است.
در مطالعه ای نیمه تجربی 80 پرستار تامین اجتماعی با روش هدفمند انتخاب و با تخصیص تصادفی در دو گروه 40 نفری مداخله و شاهد قرار گرفتند. ابزار پژوهش، پرسشنامه ی حساسیت اخلاقی در تصمیم گیری بود که اعتبار آن از روش اعتبار محتوا و پایایی آن با ضریب آلفای کرونباخ و همسانی درونی (83/0) تعیین شد. ابتدا حساسیت اخلاقی در تصمیم گیری دو گروه بررسی شد. سپس گارگاه آموزشی اخلاق پرستاری طی چهار جلسه سه ساعته یک هفته در میان، به صورت متوالی برای گروه مداخله اجرا شد و پس از طی آموزش مجددا پرسشنامه توسط دو گروه تکمیل و داده ها با نرم افزار SPSS تجزیه و تحلیل شد.
بین میانگین حساسیت اخلاقی در تصمیم گیری های پرستاران دو گروه مداخله و شاهد قبل از مداخله اختلاف معنی دار مشاهده نشد. اما این اختلاف پس از مداخله معنی دار بود (P = 0.001). هم چنین در گروه مداخله بین میانگین حساسیت اخلاقی در تصمیم گیری قبل و بعد از مداخله اختلاف معنی دار مشاهده شد (P = 0.001).
طبق نتایج این بررسی آموزش اصول اخلاق پرستاری بر حساسیت اخلاقی در تصمیم گیری های پرستاران تاثیر مثبت دارد. بنابراین، پیشنهاد می شود این برنامه ی آموزشی جهت کادر درمانی و دانشجویان پرستاری اجرا شود.

موضوع اخلاق پزشکی یکی از حوزه های علم است که نه تنها به دلیل پیشرفت در تکنولوژی و درمان پزشکی بلکه به دلیل تغییرات پیچیده ی اجتماعی و مشارکت علوم اجتماعی، حقوق و غیره در حوزه ی پزشکی مورد توجه قرار گرفته است. در این نوشته تلاش شده است تا به بررسی تحلیلی و تاریخ نگاری تولیدات علمی حوزه ی اخلاق پزشکی و میزان رشد و توسعه ی آن آثار در طول سال های 1990 تا 2008 پرداخته شود.
این پژوهش با استفاده از روش علم سنجی، انتشارات علمی حوزه ی اخلاق پزشکی را در سه پایگاه استنادی Science Citation Index Expanded (SCIE)، Social Science citation Index (SSCI)، Art & Humanities Citation Index (A&HCI) در سال های 2008-1990 مورد بررسی قرار داده است.
بررسی نوع مدارک نشان داد که مجموع 5690 پیشینه در 15 قالب مختلف ارائه شده اند. تمامی مدارک در 1289 عنوان مجله منتشر و از سوی 3634 دانشگاه و مؤسسه ی آموزش عالی (با برتری دانشگاه Harvard) ارائه شده اند. تعداد 10326 نویسنده در بازه ی زمانی مورد نظر مقالات خود را به رشته ی تحریر در آورده اند و در کل 109301 منبع را مورد استناد قرار داده اند. مجله ی Journal Of Medical Ethics بیش ترین مقالات این حوزه را به چاپ رسانده است.
موضوع «آموزش اخلاق پزشکی و ضرورت آن» از جمله مسائل مهم و مطرح در این حوزه است. زیرا خط مشی های پزشکی و قانونگذاری جهت حفظ حقوق بیماران همواره در حال تغییر است و به منظور انجام مراقبت های پزشکی به شیوه ی اخلاقی و انسانی و تصمیم گیری های دشوار درباره ی تکنولوژی های جدید، ضرورت آموزش در این زمینه مشهود است.