فهرست مطالب

جغرافیا و برنامه ریزی - پیاپی 29 (پاییز 1388)

نشریه جغرافیا و برنامه ریزی
پیاپی 29 (پاییز 1388)

  • تاریخ انتشار: 1388/08/19
  • تعداد عناوین: 7
|
  • رحمت الله فرهودی، مصطفی قدمی، موسی پناهنده خواه صفحه 1
    شهرهای منبع پایه به ویژه شهرهای نفت خیز به دلیل بهره برداری های خام و وابستگی اقتصاد شهری به منابع تجدیدناپذیر، فرایند توسعه از الگویی ناپایدار در تبعیت می کنند؛ چرا که با افزایش احتمال اتمام ذخایر، ادامه حیات اجتماعی و اقتصادی آنها با چالش های جدی مواجه می شود. هدف این تحقیق، ارزیابی الگوی توسعه شهر دوگنبدان به عنوان نمونه ای از شهرهای نفتی است. در این تحقیق، ارزیابی بر اساس رویکرد استراتژیک و در پیوند با رویکرد توسعه پایدار شهری صورت خواهد گرفت و بر بعد اقتصادی و شاخص-های مربوطه تاکید خواهد شد. روش شناسی تحقیق، در دسته روش های توصیفی و تحلیلی قرار می گیرد که در آن از روش های پیمایشی مبتنی بر پرسشنامه و مصاحبه و ابزار تحلیلی SWOT به منظور شناسایی، طبقه بندی و تحلیل عوامل استراتژیک محیط درونی و بیرونی با مشارکت تیم تحقیق و کارشناسان و مسئولان محلی استفاده شده است. نتایج نشان می دهند که شهر دوگنبدان به عنوان شهری نفت خیز در راستای توسعه شهری از بعد اقتصادی با عوامل متنوع استراتژیک روبه روست و در اولویت بندی نهایی، نقاط ضعف و تهدیدها به مراتب قوی تر از نقاط قوت و فرصت های محیط بیرونی است.
    کلیدواژگان: ارزیابی، رویکرد استراتژیک، مدل SWOT، توسعه شهری، بعد اقتصادی، شهر دوگنبدان
  • لیدا بلیلان اصل صفحه 35
    به اعتقاد موریس «سیمای شهرهای اسلامی تحت تاثیر دو دسته عامل متقدم و متاخر قرار داشته است. عوامل متقدم، به میراث عربی و بین النهرین قدیم بازمی گردد و عوامل متاخر به ضرورت های دوره اسلام شکل بوده اند.» راه ها و گذرها با قرارگیری در هر دو دسته عوامل فوق، هم به عنوان اندام تاثیرپذیر و هم به عنوان عامل تاثیرگذار بر سیمای شهر مطرح بوده اند. هدف از ارائه این مقاله، بررسی و شناسایی عوامل مؤثر در شکل گیری راه های شهر تبریز در دوره قاجار و نیز تاثیرگذاری متقابل آن ها بر شکل دهی به نظام ساختاری شهر است. به منظور دستیابی به هدف مذکور تلاش شده است با بررسی ویژگی های ساختاری تبریز در این دوره، به تاثیر راه ها و گذرها بر کیفیت ارتباطی فضایی آن پرداخته شود. مطالعات نشان می دهد که شهر تبریز در دوره قاجار میراث دار تحولات دوره های پیش از خود بر پیکره شهر بوده است. دو جاده مهم ابریشم و جاده بغداد ری، از جمله عناصر مؤثر در شکل گیری و توسعه اندام های مهم همچون بازار و مجموعه حکومتی و نیز توسعه محلات و در نتیجه گسترش شبکه راه های درون شهری به شمار می رفتند. مجموعه این تحولات به همراه دگرگونی های ایجاد شده در دوره قاجار، موجب شکل گیری شبکه ای درهم تنیده، کارآمد و منسجم از راه ها گردید که از کارآیی لازم برای چنین عملکردی برخوردار بود. راه ها با قرارگیری در نظامی سلسله مراتبی و جذب عناصر معماری و شهری، به بهترین نحو ممکن به نیازهای ارتباطی شهر پاسخ می دادند.
    کلیدواژگان: تبریز، دوره قاجار، جاده، راه، معبر، نظام ساختاری
  • سعید ملکی، حجت شیخی صفحه 61
    میزان برخورداری از عوامل گوناگون، متشکل از عوامل طبیعی، اقتصادی، اجتماعی و سیاسی، نابرابری های منطقه ای را ایجاد یا آن را تشدید می کنند. توجه به رهیافت توسعه موزون منطقه ای، کاهش ناهمگونی و نابرابری های منطقه ای و بخشی، سیاستگذاری و برنامه ریزی منطقه ای برای تحقق هدف هایی که بر حسب ویژگی های ساختاری، امکانات و محدودیت های هر منطقه، تغییر می کنند، مستلزم مطالعه و شناخت خصوصیات هر منطقه با توجه به جایگاه آن در کل سیستم منطقه ای است. در این پژوهش، استان های مختلف کشور از نظر شاخص های اقتصادی، فرهنگی، بهداشتی و درمانی، خدماتی، رفاهی و کالبدی- شهرسازی مورد بررسی و مقایسه قرار گرفته و از نظر سطح توسعه یافتگی از نظر شاخص های یاد شده، رتبه بندی شده اند. فرایند تجزیه و تحلیل آماری داده های پژوهش، براساس روش «تحلیل عاملی» و «تحلیل خوشه ای» است. نتایج و یافته های حاصل از رتبه بندی استان ها از نظر سطوح توسعه یافتگی از شاخص های مورد بررسی، بیانگر آن است که رتبه اول به استان تهران تعلق دارد و استان های خراسان رضوی، اصفهان، فارس، آذربایجان شرقی، مازندران، خوزستان، کرمان و گیلان در مراتب بعدی هستند. استان های آذربایجان غربی، یزد، مرکزی، همدان و کرمانشاه دارای رتبه های نسبتا پایین و سایر استان ها در رتبه های بسیار پایین قرار می گیرند. با تعیین سطح توسعه یافتگی و میزان آن برای هر منطقه، بهبود وضعیت برخورداری استان های توسعه نیافته از منابع، امکانات و تسهیلات در اولویت قرار می گیرد. بنابراین، درک و شناخت بهتر میزان توسعه یافتگی استان های کشور، موجب شناخت نقاط قوت و ضعف، توان ها و کمبودهای آنها و در نهایت توفیق برنامه ریزی منطقه ای می گردد.
    کلیدواژگان: توسعه، سطح برخورداری، تحلیل عاملی، تحلیل خوشه ای، برنامه ریزی منطقه ای، ایران
  • فیروز جمالی، میرستار صدر موسوی، پروین دخت لیوارجانی صفحه 87
    بخش غیررسمی یک بحث جهانی مشترک و مناظره ای چالش برانگیز در دهه های اخیر در شهرهای جهان سوم بوده است. پژوهش حاضر با هدف شناخت ویژگی های اجتماعی اقتصادی افراد شاغل در بخش غیررسمی در «سبزه میدان» شهر تبریز انجام گرفت.
    نتایج به دست آمده از مطالعه نشان می دهد که موضوع از تنوع زیادی برخوردار است و به علت جذب تعداد زیادی از افراد به فعالیت-های اقتصادی شهر تبریز که زندگی آنان را تامین می کند، اهمیت زیادی دارد. یافته های پژوهش حاضر که به روش توصیفی تحلیلی و با استفاده از مطالعات اسنادی و بررسی های میدانی از طریق تکمیل پرسشنامه انجام شد، عبارت اند از:1) بیشتر شاغلان در بخش غیررسمی، قبل از جذب در این بخش در مناطق روستایی ساکن بودند؛ 2) سطح متوسط تحصیلات شاغلان در این بخش در سطح ابتدایی است؛ 3) بیشتر افراد شاغل در بخش فوق در مناطق حاشیه نشین سکونت دارند؛ 4) مشکلات عمده افراد شاغل در بخش غیررسمی کمبود سرمایه، نداشتن مکان ثابت و عدم دسترسی به تسهیلات اجتماعی است؛ 5) اغلب افراد شاغل در این بخش در طیف گروه سنی (45- 25) سال قرار دارند؛ 6) بین سابقه اشتغال در بخش غیررسمی و رضایت افراد از شغل خود رابطه وجود دارد؛ 7) بین نوع مالکیت مسکن و درآمد افراد رابطه وجود ندارد.
    کلیدواژگان: شغل، بخش غیررسمی، جهان سوم، مادر شهر، حاشیه نشینی
  • محمدرضا پورمحمدی، رسول قربانی نادر زالی، صمد حکمتی فرید صفحه 117
    امروزه جمعیت شهرنشین کشورهای در حال توسعه بسیار سریع تر از کشورهای پیشرفته رو به افزایش است و جهان در مسیری قرار گرفته که روند آن حاکی از تبدیل زمین به یک سیاره شهری است و انتظار می رود به تدریج جامعه روستایی در آینده نزدیک به یک اقلیت کوچک تبدیل شود. به رغم وجود اشکال گوناگون شهرنشینی در کشورهای در حال توسعه، عناصری مانند ناهماهنگی رشد جمعیت شهرنشین با توسعه سطح تولیدات کشاورزی و مکانیزاسیون، رشد سریع جمعیت شهرنشین ناشی از وضع بد اقتصادی روستاها و توزیع نامناسب نظام شهری در میان آنها مشترک است بدین گونه که معمولا یک شهر بزرگ که اندازه آن گاهی تا چند برابر اندازه شهر دوم است، شکل می گیرد که فعالیت های اقتصادی اصلی کشور در آن متمرکز است؛ بدین ترتیب می توان ویژگی های مذکور را برای کشوری همانند ایران نیز در نظر گرفت. کشور ایران نظیر بسیاری از کشورهای در حال توسعه با مشکل تمرکز جمعیت و فعالیت ها در چند نقطه روبه رو است.
    منطقه آذربایجان شامل استان های آذربایجان شرقی، آذربایجان غربی و اردبیل به عنوان یک منطقه همگن اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی در کشور، با مسائلی همچون مهاجرت شدید روستا شهری، تخلیه آبادی ها، پراکندگی سکونت گاه ها و نارسایی توزیع تاسیسات و تجهیزات زیربنایی، گسستگی فضاهای زیست و فعالیت، عدم یکپارچگی فضایی و عدم وجود سلسله مراتب سکونت گاهی منظم و کارآمد در شبکه سکونت گاهی خود دست به گریبان است که در این مقاله به بررسی ابعاد مختلف آن پرداخته خواهد شد.
    کلیدواژگان: آذربایجان، نظام شهری، کلانشهر تبریز، تمرکز اقتصادی و اجتماعی
  • عیسی جوکارسرهنگی، ابوالقاسم امیراحمدی، اسحاق نیکزاد صفحه 141
    شناسایی نقش عوامل ژئومرفولوژی در وقوع سیل از جمله اقدامات بسیار مهم در کنترل و یا کاهش خسارات ناشی از آن محسوب می شود. به همین منظور در این تحقیق جهت یافتن مناسب ترین مدل برای تخمین دبی های سیلابی با دوره بازگشت های مختلف در دامنه-های شمالی البرز مرکزی از ویژگی های ژئومرفولوژی کمی حوضه ها استفاده شده است. برای این منظور با بررسی ایستگاه های هیدرومتری منطقه، آمار دبی حداکثر لحظه ای با استفاده از سالنامه ها استخراج شد و پس از تکمیل داده ها، سیلاب ها با دوره بازگشت های مختلف به کمک برنامه Smada محاسبه شد. در مرحله بعد خصوصیات ژئومرفولوژی کمی و مورفومتری حوضه های آبی و رودخانه ها شامل مساحت، محیط، حداکثر و حداقل ارتفاع، ارتفاع متوسط وزنی، شیب حوضه و طول آبراهه ها با استفاده از GIS تعیین شد. سپس ارتباط بین مقدار دبی سیلاب ها با کمیت های ژئومرفولوژی حوضه ها به کمک برنامه SPSS و روش رگرسیون چند متغیره مورد بررسی آماری قرار گرفت. نتایج حاصله بیانگر آن است که از میان عوامل مستقل، متغیرهای مساحت، طول حداکثر و مستطیل معادل حوضه ها بیشترین تاثیر را داشته و توانستند به مدل ها راه یابند.
    کلیدواژگان: سیلاب، ژئومرفولوژی کمی، دامنه های شمالی البرز مرکزی، _ GIS
  • محمد ظاهری صفحه 163
    شرایط و عوامل محیطی هر منطقه، نقش بسیار مهمی در ایجاد و توسعه سکونت گاه های انسانی و نحوه شکل گیری واحدهای مستقر در آنها دارد ساختار مساکن روستایی نیز از این قاعده مستثنی نیست. عوامل متاثر از عوامل مزبور می باشد. در مقاله تحقیقی حاضر، آن تعداد از اجزا و عناصر ساختاری واحدهای مسکونی روستایی که عوامل محیطی به نحوی در شکل گیری آنها تاثیرگذارند، انتخاب و مورد تجزیه و تحلیل قرار گرفته اند، بررسی نقش عوامل محیطی در شکل گیری ساختار فیزیکی کالبدی مساکن روستایی و تعیین میزان همبستگی و پیوند بین عوامل مزبور و در نهایت ارزیابی نقش آنها در میزان مطلوبیت ساختار فیزیکی واحدهای مسکونی روستایی، هدف عمده پژوهش حاضر را تشکیل می دهد. جامعه آماری تحقیق حاضر عبارت از واحدهای مسکونی 15 روستا از روستاهای استان آذربایجان شرقی با توپوگرافی های مختلف بوده و برای بررسی روابط بین متغیرها و تحلیل قدرت پیوند بین عوامل محیطی و ویژگی های مربوط به ساختار فیزیکی مساکن از همبستگی «پیرسون» استفاده شده است. نتیجه مطالعه نشان می دهد که بین متغیرهای محیطی وساختار فیزیکی مساکن همبستگی معنی داری وجود دارد ودر این میان تاثیرگذاری متغیر توپوگرافی به عنوان بستر طبیعی شکل گیری فعالیت و زندگی گروه های انسانی، بیش ازدیگر متغیرها (آب وهوا،جنس زمین و...) است.
    کلیدواژگان: مسکن روستایی، عوامل محیطی، ساختار فیزیکی، استان آذربایجان شرقی
|
  • R. Farhoodi, M.Ghadami, M. Panahande Khah Page 1
    Resource-based cities, especially those which are oil-based, follow unsustainable model in development process because of urban economic dependence. This issue can direct them toward the social and economic challenges. The purpose of this paper is the evaluation of Dogonbadan’s urban development model. The paper has used strategic approach based on economic aspects and its indicator for assessing. The research methodology was descriptive and analytic using the survey methods, SWOT analysis and interview. The results show that Dogonbadan urban development has faced different strategic factors. Finally, preferences by SWOT analysis outlined the weakness points and that the threats are stronger than opportunities.
  • L. Balilan Page 35
    Morris believes that the townscape of the Islamic cities is affected by two sets of early and late factors. The early factors relate to heritage of Arabia and the Ancient Mesopotamia, and the late factors concern with the answers to the requirements of Islam. Being included in both factors, the roads and passageways have been affected by and also effective on the townscape. This paper intends to study the factors that were effective on the formation of city roads during Ghajar Dynasty, surveying the bilateral effects of them on the formation of urban structural system. To achieve the mentioned goal, the study attempts to analyze structural features of Tabriz in the Ghajar period, highlighting the impact of roads and passageways on the quality of the space-communication of city.The study shows that Tabriz city inherited the changes of periods before the overall body of the city during the Ghajar Dynasty. The two major roads, namely the Silk Road and the road from Baghdad to Rey, were among significant factors in the formation and development of some major structures such as Bazaar, and governmental complex and developing of residential districts, and consequently the expansion of inter-city road frameworks. All these changes along with the improvements in Ghajar Dynasty caused a closely-woven, practical and cohesive framework of roads to be made. Being located in a hierarchy and attracting architectural and urban factors in the best way, the framework of roads addressed the requirements of city communication.
  • S. Maleki, H. Sheikhi Page 61
    Access to various factors such as natural, economic, social and political elements create or deteriorate regional inequalities considering harmonious regional development, reducing regional and sectional heterogeousness and inequalities. Regional policies and planning for the purposes that change according to the structural features, the amenities and limitations of a region involve studying and recognition of the features of each region based on the location of that region in the whole regional system. In this research, different provinces in the country have been studied and compared based on economic, cultural, sanitation and curative, service, welfare and physical urban planning factors. They are ranked according to diffetrent indexes. The process of the analysis of the statistical data is based on factor and cluster analyses. Results show that according to the development level and based on the indexes mentioned above, Tehran is the first in ranking and Khorasan-razavi, Esfahan, Fars, Eastern Azerbaijan, Khuzestan, Kerman and Guilan occupy the next positions. West Azerbaijan, Yazd, Markazi, Hamedan and Kerman shah are fairly low in the ranking and other provinces are very low. After we determined the development level of each region, one can conclude that the facilities and amenities in the level and very low level provinces should be improved. Therefore, knowledge of development these provinces help us know the strong and weak points and also the potentials and shortages of these provinces and this finally leads to a successful regional planning.
  • F. Jamali Sadrmousavi, P. Livarjani Page 87
    Informal sector has been a common global and challenging debate within the third world cities in recent decades. The present study was conducted with the aim of recognizing the socio-economic characteristics of the population engaged in informal sector in Sabzeh Meydan of Tabriz. Results obtained from the study show that the subject has various dimensions and due to attraction of a large number of people to the economic activities of Tabriz city, which support the occupants, is of great importance. Findings of the present study which was accomplished through descriptive- analytical method using documentary and field studies by completing questionnaire as follows: 1) Most of the employees in informal sector, prior to attraction to this sector came form rural areas. 2) The average level of education for the occupants in this sector is elementary. 3) Most of the employees in this sector are living in squatter settlements. 4) Major problems related to informal sector occupants, are lack of sufficient capital, fixed location and social facilities. 5) Most of the people in this sector are in (25-45) year old range. 6) There is a relationship between employment record in informal sector and people's satisfaction. 7) There is no correlation between housing ownership and income of the people.
  • M. Pourmohammadi, R. Ghorbani, N. Zali, S. Hekmati Farid Page 117
    Recently, urban populations in developing countries grows more than developed countries and our planet has converted to an urban planet. It is expected that rural population gradually convert to small populations. There are 3 common elements in urban population growth in developing countries as follows: "incompatible urban population growth with agricultural production level and mechanization", "urban population growth as a result of bad economic conditions", and finally "inappropriate distribution of urban network". Under these conditions usually a metropolitan size may be bigger than a second city. Iran like other developing countries has a centralization problem in population and activities in some places.Azerbaijan including East and West Azerbaijan and Ardebil Provinces, is a homogeneous region in terms of economic, social, and cultural aspects, but faces with serious problems due to intense migration from rural areas, weakness of infrastructure distribution, and so on. In present article we survey different dimensions of these problems.
  • E. Jokar Sarhangi, A. Amirahmadi, I. Nikzad Page 141
    A thorough knowledge of the geomorphologic factors is one of the main prerequisites of controlling floods and their damage reduction. In this study, to find the best model for peak discharge estimation with return period in northern slopes of central Alborz we estimated quantitative geomorphic characteristic of this basin. For this purpose, using data of regional hydrometric stations, peak discharge data of floods were extracted and their return period was estimated using Smada software. In the next stage, quantitative geomorphic characteristics such as area, perimeter, length of main channel, mean slope of basin and elevation were calculated using GIS. Then using multiple regression method, the relation between peaks of discharge data with basin characteristic was analyzed through SPSS software. Our analysis shows that among various independent factors, area, length of basin and all have significant effect and should be considered in a realistic model.
  • M. Zaheri Page 163
    Environmental factors of each area have important role in establishment and improvement of human settlement and houses and also the manner of their formation. Therefore conformity of the structure of houses are under the influences of these factors.In this article, structural elements of rural houses which are under the influences of environmental factors are selected and analyzed.The aim of this article is to examine the role of environmental factors on formation of physical structure of rural houses, assigning the rate of correlation, of these factors with each other and finally the evaluation of their role in desirability role of physical structures of rural houses.Statistical society consists of residential units of 15 villages of East-Azerbaijan Province with different topographies. For examination of relations between variables and analyzing the connection between environmental factors and the characteristics of physical structure, we used the Pearson correlation matrix.