فصلنامه پژوهش های منطقه ای
شماره 6 (بهار 1390)

با توجه به این که این روزها اعتراضات مردمی و خیزش توده های مسلمان منطقه خاورمیانه و خاصه شمال آفریقا از تونس شروع شده است. این پژوهش در پی بازخوانی تاریخ اسلام سیاسی در تونس، روند شکل گیری جنبش اسلامی «النهضه» و اندیشه های موسس و رهبر کنونی آن شیخ «راشد الغنوشی» در بستر بیداری اسلامی، است. به این منظور ابتدا به جریان شناسی سیاسی در جهان اسلام و تبیین مفاهیم اسلام سیاسی و بیداری اسلامی پرداخته و پس از آن به پیشینه، روند و فعالیت های جنبش النهضه و اندیشه سیاسی «راشد الغنوشی» تا به امروز پرداخته خواهد شد.

کشورهای شمال آفریقا به علت حضور اسلام و پیشینه تاریخ آن در محدوده تمدنی اسلامی قرار دارند. مردم این منطقه سال ها تحت حکومت دیکتاتورها زیسته اند و از طرف این حکومت ها تحت فشار و انقیاد قرار داشتند. در این میا فشارها و کنترل گروه های مذهبی در راس برنامه های دیکتاتورا قرار داشته که از این جهت تاریخ کشورهای شمال آفریقا خواندنی است. اما انفجاری که در ماه های پایانی 2010م در تونس رخ داده و به سرعت در کشورهای عربی منعکس شده، پایان دیکتاتوری ها را در شمال آفریقا نوید می دهد. با توجه به آینده پیشه رو در کشورهای شمال آفریقا و فضای ایجاد شده برای ارتباط فرهنگی با آنها، شناخت از فرهنگ و گرایش های مختلف مذهبی در اولویت قرار دارد. این نکته وقتی اهمیت بیشتری می یابد که بدانیم قدرت های فرا منطقه ای سعی دارند با استحاله و بازتعریف این گرایشات بر نفوذ خود در منطقه بیفزایند و در این میان تصوف که ریشه ای هزار ساله در منطقه دارد در اولویت کاری این قدرت ها قرار داد. با عنایت به موارد فوق، نگارنده در صدد است تا با محوریت این سوال که «گستردگی و نفوذ طریقت های صوفیانه در شمال آفریقا به چه میزان است و با توجه به ویژگی ها و ساختار طریقت ها در شمال آفریقا چه راه کارهایی را می توان برای ارتباط هر چه بهتر با این طریقت ها پیشنهاد کرد؟» و به روش تحلیلی و توصیفی به جریان شناسی تصوف و شناخت رقبای ایران در نحوه مواجهه با تصوف در شمال آفریقا بپردازد تا در نهایت بتواند راه کارهایی در ارتباط گیری موثرتر با این جریانات به هدف گسترش فرهنگ شیعی ایرانی ارائه دهد.

در حالی که شمال سودان و کشورهای هم جوار دارای جمعیت قابل توجهی از مسلمانان است. اکثریت ساکنان جنوب سودان را غیرمسلمانان جدایی طلب تشکیل می دهند، این مسئله باعث شده حل بحران جنوب سودان و جدایی آن از حکومت مرکزی سودان به رفراندومی در توافقنامه نیواشا در سال 2005 موکول شود، این رفراندوم با استقبال قدرت های بین المللی نظیر ایالات متحده و اتحادیه اروپا در ژانویه 2011 برگزار شد و نتیجه آن جدایی جنوب از کلیت سودان بود. این تحولات از آن رو در نگاه بازیگران منطقه ای و بین المللی اهمیت دو چندان می یابد که شکل گیری کشوری جدید و در عین حال کوچک با رویکردها و سیاست های کاملا متفاوت از شمال در تعامل با معادلات منطقه ای و جهانی، می تواند جای پای بازیگران خارجی را در این منطقه حساس و استراتژیک محکم کند. علاوه بر آن درآمدهای نفتی سودان به علت وجود حدود 70 تا 80 درصد ذخایر نفتی در جنوب کشور کاهش خواهد یافت. دولتی که در این منطقه در پس جدایی سر بر می آورد، تحت فشارهای بین المللی و منطقه ای نیز خواهد بود و بی تردید تصمیم گیری درباره مسائل استراتژیک برای رهبران آن چندان سهل و آسان نخواهد بود. محصور بودن در میان کشورهای موسوم به منبع رود نیل باعث می شود تا جنوب سودان مواضع خود را براساس رویکردها و مواضع این کشورها تعریف کند. علاوه بر آن، همسایگی با شمال از این منطقه اهرم فشاری بر خارطوم خواهد ساخت و بازیگران بین المللی نظیر ایالات متحده و اتحادیه اروپا و در عین حال برخی بازیگران منطقه ای نظیر کنیا، اوگاندا و رژیم صهیونیستی سمت و سوی سیاست های کلان این منطقه را تعیین خواهند کرد؛ چرا که حضور در سودان به معنی حضور در قلب مسلمانان است. با نفوذ و حضور در جنوب سودان در حقیقت نزدیکی بسیاری به مصر، کنگو، اریتره، لیبی و اوگاندا به دست می آید که همین امر می تواند به حضور در آن کشورها هم کمک کند. جنوب سودان هم اکنون بیشترین ارتباطات را در منطقه با رژیم صهیونیستی دارد. این وضعیت قاعدتا چندان خوشایند جهان اسلام نیست، لذا در این مقاله، هدف، بررسی چرایی و چگونگی وقوع بحران سودان و نتایج آن برای جهان اسلام می باشد.

این مقاله ضمن معرفی و بررسی لیبی و قبایل این کشور، به بررسی زمینه، چگونگی و روند اعتراضات و قیام مردم لیبی علیه سرهنگ «معمر قذافی» می پردازد. در ادامه با ارائه چارچوب تحلیلی مبتنی بر نگرش مقام معظم رهبری در قبال تحولات لیبی به عملکرد و نقش بازیگران و عوامل داخلی و خارجی لیبی اشاره دارد و در پایان به ظرفیت های قابل استفاده برای جمهوری اسلامی ایران در عرصه داخلی لیبی در راستای بیداری اسلامی می پردازد.

انقلاب 11 فوریه سال 2011 (22 بهمن 1389) مصری ها به عنوان مادر جنبش های نوین عربی شناخته می شود؛ با آن که این انقلاب پس از سقوط حکومت دیکتاتوری تونس در 14 ژانویه سال 2011 رخ داد اما به دلیل جایگاه و نقش سوق الجیشی مصر و نقش کلیدی که این کشور و حکومت آن در معادلات خاورمیانه داشت، نقطه عطف به حساب می آید. تا به امروز، سرنگونی حکومت 30 ساله حسنی مبارک (اکتبر1981- فوریه 2011) که مهم ترین متحد آمریکا و اسرائیل در منطقه بود به عنوان بزرگ ترین نماد تحول در تولد خاورمیانه جدید ثبت شده است. بحث اصلی این مقاله بررسی چشم انداز آینده انقلاب مصر می باشد که بر این اساس تلاش می شود تا با روش توصیفی و تحلیلی، مولفه های تاثیرگذار در انقلاب مصر مورد بررسی قرار گیرد. چنانچه یافته های تحقیق نشان می دهد، کشور مصر در به ثمر رسیدن اهداف انقلابی خود با موانعی همچون دخالت آمریکا و غرب، فقدان رهبری واحد ونبود الگوی واحد حکومتی مواجه است و آینده تحولات مصر در گرو تغییر در دو متغیر قانون اساسی و رابطه با اسرائیل می باشد.

این مقاله که برگرفته از دایره المعارف فرهنگ کشورهاست. با بررسی عناوین و موضوعات متداول به فرهنگ مصر پرداخته و مسائلی مانند، روابط قومی و نژادی، ازدواج، خانواده، آداب معاشرت، اعتقادات دینی، مراسم و جشن ها، هنر، علوم اسلامی و... را بررسی کرده است.