مجله زبان و ادبیات فارسی
سال هفتم شماره 1 (بهار 1389)

رویا و خواب از دیرباز جزو موضوعاتی بوده که شاعران و نویسندگان از آن بهره جسته اند. در این مقاله، ابتدا نظریات برخی پژوهشگران و روان شناسان درباره رویا می آید، سپس نمونه ای از رویاها که در کتاب های دیگر غیر از شاهنامه آمده است، بررسی می گردد و سرانجام سعی می شود تا رویای ضحاک از دیدگاه نقد روان شناختی و سمبلیک، بررسی گردد. درنقد روان شناختی که بیشتر مورد توجه نگارنده این سطور است؛ به نظریات روان شناسانی چون فروید، یونگ، آلفردآدلر و... تاکید شده است.
ماخذ ابیاتی که در متن آمده است، جلد اول شاهنامه به کوشش دکتر سعید حمیدیان است. و اعدادی که در کنار ابیات آمده است، به ترتیب، عدد سمت چپ ممیز، نشانگر شماره صفحه و عدد سمت راست ممیز، نشانگر شماره بیت می باشد.

فرهنگ عامه، بخصوص ادبیات شفاهی در حقیقت تاریخ حیات واقعی، اما نانوشته گذشتگان ماست که نسل به نسل و سینه به سینه به روزگار ما رسیده، این گنجینه ارزشمند و در عین حال تجدید ناپذیر، امروزه در مواجهه با مظاهر شگرف تمدن جدید، بسیار آسیب پذیر و شکننده می نماید و بر ماست که ضمن شناخت، گردآوری و معرفی این بخش از میراث معنوی سرزمین مان تا حد امکان به ماندگاری آن کمک کنیم.
حقیر در این مقاله تنها به بازشناسی و بیان ویژگی های بخش کوچکی از فرهنگ عامه، یعنی دوبیتی های عامیانه یا ترانه خواهم پرداخت، امید که گامی باشد هر چند کوچک، در پاس داشت این قسمت از گنجینه بی بدیل و گرانقدر ادبیات شفاهی ایران زمین.

خاقانی یکی از شاعران بنام ادب فارسی در قرن ششم است، به اذعان همگان برای درک و دریافت معانی دشوار و پیچش های کلام او، خواننده باید به شناخت زبان رازآمیز و روح عناصر لفظی و معنوی و شیوه بیان وی مجهز باشد.
وی که در تاریخ ادب زبان فارسی، شاعری برجسته و صاحب سبک به شمار می آید، قصایدش به جهت ویژگی هایی چون نازک خیالی های بی نظیر، ترکیبات بدیع و شگفت آور، التزام ردیف های دشوار قابلیت بررسی از منظر نظریه های ادبی جدید ازجمله صورت گرایی(فرمالیسم) را منطقی می سازد. زیرا شگردها و فنونی که شاعر، آگاهانه در بیان مقصود خویش به کار می گیرد، زبان وی را از شکل خودکاری به مرحله برجسته سازی ارتقا می دهد و گرد عادت را از امور و اشیا کنار می زند و منجر به بیگانه سازی (آشنایی زدایی) می شود.
در این مقاله تلاش شده است هرچند گذرا، زوایایی از هنر شاعرانه وی بر اساس روی کرد صورت گرایی باز نموده شود.
آنچه در این جستار بدان رسیدیم بازگوی آن است که شاعر در بیان خود سعی داشته است که معانی جدید خلق کند و اگر هم ناچار به تکرار مضامین و مفاهیم گذشتگان بوده به زیوری دیگر از بیان، کلام خود را می آراید و آن را در هیات الفاظ و واژه ها و تصویرسازی های بدیع به صورت دیگر می نمایاند که این جلوه گری رنگارنگ را عمدتا در حوزه انواع هنجارگریزی ها به دست می دهد.

در این مقاله قصد نگارنده این است که، هنر شاعری عبدالرزاق بیگ دنبلی، متخلص به مفتون، را در دو منظومه عاشقانه اش از زوایای مختلفی از قبیل عاطفه، تخیل، موسیقی، زبان و شکل مورد بررسی و تحلیل قرار دهد. و توان شعری، میزان تقلید یا ابتکار، و در نهایت درجه اعتبار و اصالت شعر مفتون را با تکیه بر شواهد گوناگون، ارائه دهد. و در ضمن این تحلیل، خوانندگان آثار ادبی را با دو مثنوی فوق-که اخیرا به زیور تصحیح آراسته شده اند- آشنا گرداند.

فرخی از شاعران دوره مشروطه است که با اشعار خود به بیداری مردم و سیر تحولی جامعه کمک کرده است. اشعار وی حاوی مضامین و درون مایه های نوینی است که نظام ارزشی کهنه و فرسوده را به هم زده است.
آزادی یکی از مضامینی است که شاعر در اشعار خود بسیار به آن پرداخته و از آن به عنوان «شاهد زیبا» یاد می کند که حاضر است برای به دست آوردنش، از جان خود بگذرد.
فرخی به تمام معنا یک آزادی خواه است که پیشرفت و آبادانی جامعه را در گرو آزادی می داند و از سر دلسوزی و عشق شدید خود به مملکت، همه افراد جامعه را به جانبازی در راه آزادی تشویق می کند، اما وی خواستار آزادی از دست تمام کسانی است که مانع استقرار آزادی هستند. فرخی از مصادیق آزادی سیاسی و اجتماعی همچون آزادی قلم، آزادی بیان و آزادی مطبوعات در شعر خود سخن می گوید و وجود آنها را برای دموکراتیزه کردن جامعه حتمی و ضروری می داند. وی در راه رسیدن به آزادی با استبداد، ارتجاع و استعمار سرمایه دار نبرد می کند. در این پژوهش سعی بر این است که ابعاد آزادی خواهی شاعر تبیین شده و اندیشه وی درباره آن مشخص گردد.

آثار شیخ احمد جام (ژنده پیل) از جمله آثار و متون ارجمند نظام خانقاهی خراسان و از نمونه های درخشان و ماندگار نثر دوره غزنوی و سلجوقی به شمار می رود. این آثار علاوه بر جنبه محتوایی و ارشادی و عرفانی از منظر اسلوب و طرح و ساختار کلی نیز قابل توجه و تامل است که البته این بدعت ها و نوآوری ها مورد توجه و تاکید مصنف نیز بوده است.
در این نوشته به گسترده ترین و بدیع ترین اثر شیخ پرداخته شده است. اثری که در گذر زمان بخشی از آن از دست رفته و بخشی مغتنم از آن به جا مانده؛ «سراج السائرین».

با بررسی زبان پنج شاعر بزرگ معاصر ایران در یک نگاه کلی باید گفت که شاعران نوگرا از دیدگاه سبک شناسی در دو سطح فکری و ادبی، تفاوت عمده ای با شاعران سنتی دارند. اما در سطح زبانی، با گذشت این همه زمان، در واقع مغلوب زبان پیشینیان شده اند؛ البته در میزان تاثیرپذیری از زبان کهن، میان پنج شاعر مذکور تفاوت هایی وجود دارد که مستلزم مقاله ای جداگانه است.
به نظر نگارنده، اخوان ثالث در این زمینه از هم عصران خود گوی سبقت را ربوده و از هر شاعر خراسانی، خراسانی تر است؛ حتی آثاری که به شیوه نو آفریده، هم چنان بیانگر ارادت او به زبان خراسانی است. شاید بتوان گفت که تقریبا تمام ویژگی های زبانی سبک خراسانی در آثار اخوان کم یا زیاد یافت می شود. هم چنین او زبان خراسانی را ناتراشیده و زمخت به کار می برد و همین قضیه گاهی از استواری زبان شعری او می کاهد. اگر او در کاربرد زبان کهن این همه اصرار نمی ورزید، شعر او به مراتب بیشتر مورد توجه اهل ادب و منتقدان تیزبین قرار می گرفت. با این وجود باید اذعان کرد که او یک پل ارتباطی بین زبان خراسانی و زبان گفتاری معاصر برقرار نموده و با این تلفیق، شکل و ساختار منسجم و متناسب در شعر نو فارسی پدید آورده است. در مجموع، زبان اخوان با این همه فراز و نشیب، فصاحت و بلاغتی دارد که استادان بزرگی نظیر دکتر خانلری را شیفته خود کرده است.

این نوشتار، اشعار مسیح کاشانی را از نظر وزن، قافیه و ردیف مورد بررسی و تجزیه و تحلیل قرارداده است. ابتدا وزن، قافیه و ردیف اشعار مسیح کاشانی استخراج شده و بسامد کاربرد هریک نسبت به انواع دیگرتعیین گردیده است. سپس به دنبال پاسخ به این سوال که آیا موسیقی اشعار مسیح تحت تاثیر عوامل محیطی بوده است یا خیر؟ نظر جامعه شناسان ادبیات و هنر بیان شده و بر پایه این نظریه ها و از این زاویه دید، اوزان و بحور اشعار مسیح مورد بررسی و تحلیل قرار گرفته و مشخص شده است که موسیقی شعر مسیح، تحت تاثیر محیط بوده؛ به همین علت بیشتر اوزان حزن انگیز مورد استفاده او قرار گرفته است.

خاقانی و ابن الرومی دو قصیده سرای بنام ایرانی و عرب، هر دو شاعر جگر سوخته و مصیبت زده در مرگ عزیزانشان، توانایی آنها در وصف زبانزد است و خود از این مطلب آگاه هستند و به قدرت خود در شاعری مفاخره می کنند و به یاری همین وصف و توانایی در آن، تصویرهای شعری بسیار زیبایی آفریده اند که در این مجال بررسی صور خیال در یکی از قصاید آنها صورت گرفته است. قصیده خاقانی در رثای پسرش رشیدالدین، و قصیده دیگر در رثای محمد از ابن الرومی.

مضامین تقلیدی هجو از عصر جاهلی تا دوره سامانی و غزنوی با محوریت هجو شخصی، سیاسی و دینی ادامه داشت و شاعران زیادی از قبیل: حطیئه، فرزدق، اعشی، جریر، ابن رومی و دیگران در این موضوعات به هجویه سرایی اقدام کرده اند، هجو در شعر فارسی نیز با همان مضامین از دوره های اولیه دیده می شود.
هرچند از دوره های اسلامی، اموی و عباسی، قصایدی در وصف و رثای شهرها به جا مانده، ولی هجو شهرها برای اولین بار به صورت مستقل، در قطعاتی خاص توسط شاعران دوره سامانی و غزنوی سروده شده است، و شاعران ایرانی شهرهای زیادی را به زبان عربی و فارسی هجو کرده اند و برخی از اشعار هجو در شعر فارسی برای شاعران مشکلاتی را به دنبال داشته که به نام «شهر آشوب» مشهور شده است.

مدح در اصطلاح ادب فارسی عبارت است از صفت های خوب کسی را بویژه در شعر بیان کردن و یا صفت های خوب به او نسبت دادن. (ح-م-د) و (م-د-ح) لغه قلب یکدیگرند، و اگرچه هدف یکسان دارند اما در کاربرد آن ها فرق بسیار وجود دارد. حمد، مخصوص ذات الهی ولی مدح شامل همه انسان ها می شود «فرق میان حمد و مدح از چند جهت است: 1- مدح، هم برای ذوی العقول و موجودات جاندار می تواند باشد و هم مورد موجودات غیر ذوی العقول و غیر زنده؛ لیکن حمد فقط در مورد موجود زنده است. 2- مدح، گاه پیش از احسان است وگاه هم بعد از احسان، لیکن حمد همیشه پس از احسان است. 3- مدح، گاه مذموم است و ناپسند و آن را نهی کرده اند، در صورتی که در مورد حمد چنین نیست و بطور مطلق و کلی، حمد را ستوده اند.» (عسکری، 1363: ص125) مدیحه های فراوانی در ادبیات عرب و فارسی و دیگر زبان ها می توان یافت که پاره ای از آن ها مدایح ناب و خالص هستند و بسیاری دیگر به خاطر چاپلوسی و چشم داشت انعام سروده شده اند.
شعرای دوره جاهلیت، به دلیل زندگی قبیله ای، بزرگان قبیله را مورد مدح قرار داده اند و با ظهور اسلام، فضایل معنوی (به خصوص مدح مقام بلند پیامبر اکرم(ص)) به مدایح راه یافته است. در ادبیات فارسی نیز بعد از اسلام به تبعیت از شعر عرب، مدح ناب و غیرناب آغاز شده است. پاره ای از شاعران در قصاید خود علاوه بر مدح پیامبر به معراج ایشان نیز اشاره کرده اند. در این مقاله به شرح کلی مدح و بررسی اشعار برخی شخصیت های دینی و چهار شاعر از میان شعرای عرب صدر اسلام و دو شاعر معروف فارسی زبان سبک آذربایجانی پرداخته شده است.

دو کشور ایران و گرجستان از دیر باز (از زمان ساسانیان تا دوره قاجار) با یکدیگر ارتباط سیاسی و اجتماعی و به ویژه ادبی و فرهنگی داشته و ملت گرجستان با فرهنگ و ادبیات غنی ایران زمین کاملا آشنا بوده است. برای اثبات این سخن می توان به یکی از شاعران گرجی زبان، شوتاروستا ولی در منظومه پلنگینه پوش اشاره کرد، وی در سرایش این اثر از شاعرانی مثل فردوسی، فخرالدین اسعد گرگانی و نظامی الهام گرفته به گونه ای که می توان گفت این اثر چه از لحاظ زبان و چه از نظر محتوای داستان، تحت تاثیر داستان پردازی ایرانی همچون شاهنامه فردوسی، منظومه ویس و رامین و آثار نظامی قرار گرفته است.
بسیاری از گرجیانی که از دوره صفویه و قاجاریه از سرزمین گرجستان به ایران کوچانده شدند، تحت تاثیر فرهنگ و زبان فارسی قرار گرفته، ذوق شعری خود را در زبان شیرین فارسی به زیور طبع آراستند. از شاعران گرجی که در دوره صفویه شعر پارسی سروده اند، می توان به اشخاصی همچون: سروش گرجی، کوکبی گرجی، کیخسرو گرجستانی و در عصر قاجاریه به: اختر گرجی، طالب گرجی، میرزا عبدالله گرجی، و یوسف گرجی اشاره کرد که در این مقاله، به این موضوعات پرداخته می شود.