فصلنامه زیبایی شناسی ادبی
سال یکم شماره 4 (تابستان 1389)

ایران، کشور اسلامی ما که تاریخ مذهبی چندین هزارساله دارد همواره در جستجوی حقیقت مطلق بوده در حالی که در طول دوره زندگی پربارش اذهان کاوشگری هم چون شاعران صوفی را در خود جای داده که به وجود موجودی برین که خالق همه موجودات است پی برده اند و این، آنها را به داشتن نگرشی عرفانی در مورد هر چیزی که در محیط خود نظاره می کنند بر انگیخته تا جایی که از این دنیای مادی جدا شده و به معنویت پیوسته اند. بعضی از شاعران ایرانی که معمولا به دنبال راهی بوده اند تا تجربیات عرفانی خود را عرضه کنند، از جایگاه چشمگیری در این راه برخوردارند. افتخار بزرگی برای ما خواهد بود اگر بگوییم که پاتریک نوایی شاعر معاصر فرانسوی که فرزند زوجی فرانسوی ایرانی است و عاشق فرهنگ و تمدن ایران است، در این راه قدم گذاشته در حالی که جوهر عرفان را در زمین ایران چشیده است. حضور ادب و هنر، اسطوره، مذهب، آداب و سنن و بالاخره فرهنگ و تمدن ایرانی در آثار نوایی، قطعا شناخت و علاقه نسبتا عمیق شاعر را نسبت به ایران زمین به اثبات می رساند و به ما می فهماند که ایران قسمت اعظمی از زندگیش را تشکیل می دهد و روحش که او را به الهام پذیری از این کشور برمی انگیزد، کاملا با ایران در آمیخته و برایش زندگیی آرمانی و عرفانی فراهم می آورد. بنابراین می توان گفت که مسیری عرفانی در زمین ایران برایش گشوده می شود.

در این مقاله به مطالعه سبکی حماسه های دینی به ویژه مهم ترین آنها نظر کرده ایم. در بررسی ویژگی های این دسته آثار به جنبه های درونی و بیرونی منظومه ها در ذیل توجه به سه بخش عمده «ویژگی های معنایی و محتوایی»، «ویژگی های زبانی و صوری» و «ویژگی های ادبی و تصویری» پرداخته شده است. طراحی سه بخش عمده این مقاله بر اساس روش پیشنهادی دکتر سیروس شمیسا در بررسی سبک شناسی متون در سه سطح زبانی، فکری و ادبی، به صورت جداگانه انجام شده است.

مولانا جلال الدین محمد بلخی، یکی از اختران تابناک آسمان ادب فارسی است. مثنوی معنویاین فیلسوف ژرف نگر، دریایی از مفاهیم عمیق فلسفی و عرفانی است که در آن، عشق را به عنواناستوارترین پایه جهان بر اساس فلسفه و عرفان اثبات می کند. از طرفی، افلاطون نیز به عنوان فیلسوفی برجسته در دنیای غرب مطرح می شود که اندیشه های اشراقی او با تفکرات فلسفیاش پیوند خورده و از او فیلسوفی عارفمسلک ساخته است.
در این پژوهش، سعی بر آن است تا وجوه شباهت بین افکار و اعتقادات افلاطون و مولانا، این دوقطب اندیشه غرب و شرق، از حیث مسایل مرتبط با عشق، مورد بررسی قرار گیرد و شواهدی از آثارایشان آورده شود.

«زروانیسم» یکی از آیین های رایج در ایران باستان است که بسیاری از باورهای آن در میان ایرانیان حفظ شد و بعد از اسلامی شدن ایران به حیات خود ادامه داد. این باورها در بسیاری از آثار پارسی دوره اسلامی بازتاب یافت. ناصر خسرو قبادیانی از کسانی است که در آثارش از زروانیسم متاثر شده است. از جمله این تاثیرها می توان از: اعتقاد به بخت و سرنوشت، اعتقاد به تاثیر چرخ و کارسازی اختران در زندگی آدمی، بحث از زمان، نکوهش جهان و گرایش به زهد، نام برد. در این نوشتار سعی بر آن است که تاثیر پذیری ناصرخسرو از زروانیسم مورد بررسی قرار گیرد.

تحقیق حاضر به بررسی قدرت و دانش در رمان به رنگ ارغوان نوشته آلیس واکر از دیدگاه پسامدرنیسم می پردازد. در این رمان، بررسی عوامل مختلف و متنوع پسامدرنیسم به موضوعات قدرت و دانش محدود شده است. به رنگ ارغوان دارای ویژگی هایی است که این اثر را در رده آثار پسامدرن قرار داده است. آن چنان که در رمان دیده می شود هنگامی که شخصیت ها زندگی را تجربه می کنند در واقع تنها قادر به درک نسبی از آن هستند، اما وقتی که سعی دارند زندگی را درک کنند، آنان واقعا زندگی را تجربه کرده اند. شخصیت ها زندگی را از طریق نوع خاصی از دانش تجربه می کنند. دانش بخش بزرگ و مهمی از گفتمان را تشکیل می دهد که خود به وسیله قدرت و روابط قدرت ایجاد شده است. هیچ دانشی ایجاد و منتشر نمی گردد مگر این که به نحوی برخاسته از قدرت و نهادهای وابسته به آن باشد. در این چنین جامعه ای قدرت به عنوان عامل مهم، منبع ظلم است اما در عین حال دارای مزیت هایی برای افراد در یک جامعه نیز می باشد. در نهایت، رفتار های عجیبی از شخصیت ها سر می زند. به عبارتی، آنان از کمبود ارتباط رنج می برند. در واقع شخصیت ها با هم ارتباط دارند اما آنچه که درک می شود قابل فهم برای هرکسی نیست، زیرا افراد در شبکه ای از گفتمان های جامعه تنیده شده اند. در مکان های مختلف، گفتمان ها متفاوتند. به خاطر این گفتمان هاست که افراد دیدگاه های متفاوتی نسبت به زندگی دارند و در این چنین جامعه ای چیزی معنا ندارد.

رمزگشایی درست و سنجیده آیین، اسطوره و حماسه، آن زمان به درستی، همه سویه و همه رویه به سامان خواهد رسید که باورهای خرافگی در آن نیز، بررسیده و کاویده آید.
آیین ها و اسطوره ها و ادب حماسی ما آکنده است از باورهای خرافگی؛ که تا این زمان آن گون که باید، بدان پرداخته نشده است و این کاستی، در رمزگشایی هایی که از آیین، اسطوره و ادب حماسی به سامان می رسد دیده می آید.
این جستار باورهای خرافگی را بر بنیاد دو جادو، نامزد به جادوی تقلیدی (= مانندی) و جادوی مسری (=پیوندی) می کاود و بر می رسد و کارکرد آن را در آیین، اسطوره و ادب حماسی مان نشان می دهد؛ آیین ها و اسطوره هایی چون جشن چهارشنبه سوری، جشن سده، جشن شب یلدا و کوسه سوار.
هم چنین کاربرد این دو جادو، یعنی جادوی مانندی و پیوندی در پاره ای از داستان های شاهنامه فردوسی نشان داده می شود و بر این بنیاد شماری از باورهای خرافگی آن (شاهنامه) بررسی می شود.

اگر تاروپود متون عرفانی را بررسی کنیم، در نهایت به یک نقطه یا محور می رسیم و آن محور یا نقطه مرکزی، دایره زبان و بیان صوفیه یا موضوع نهایی، عشق نام دارد. چرا که در این مکتب هدف غایی از تحمل رنج ها، ریاضت ها و زندگی، وصال حق است و وصال حق یا محبوب هدف زندگی و سعادتمندی بشری است. از این مهم تر، عرفان اسلامی تفکر ویژه ای است که برخاسته از دین اسلام بوده که چهره دین و شریعت را زیباتر جلوه داده است. عشق ستایی و عقل ستیزی یکی از اصول صوفیه است. عقل از نظر این طایفه (عارفان) نمی تواند به هر شناختی دست یابد و در راه رسیدن به حقیقت، «پای استدلالیون چوبین است» و به هر طریق عشق مقامی بالاتر از عقل دارد. مرد کامل برای رسیدن به کمال بایستی ابتدا از شریعت عبور کند، سپس به طریقت وارد شود (عشق)، تا به منزل و مقصود سعادتمندی برسد (حقیقت) و همین مضمون در مثنوی مولانا به اوج می رسد. سنایی نسبت به عقل تفسیری دوگانه دارد. آن جا که همگام با شرع و امور دنیوی است عقل را پایه کمال می داند اما وقتی که در مقایسه با عشق قرار می گیرد عقل را فروتر می داند و عقل به جایی نمی رسد و کاری از پیش نمی برد. بحث عقل و عشق از مباحث بسیار مهم و کلیدی مثنوی مولانا و حدیقه سنایی است. لذا در این نوشتار به بحث و تفحص در خصوص عقل و عشق در این دو اثر پرداخته شده است.

با بررسی منظومه خسرو و شیرین از نظرگاه روان شناسی تحلیلی می توان دریافت که این منظومه، دو صدایی است. بدین معنی که صدای غرا و سرکوبگر نظامی در برابر صدای خاموش قهرمان مونث داستان قرار می گیرد و همین صدای خفه و خاموش شخصیتی مانند شیرین بر بانگ غرای نظامی غلبه می کند. در حقیقت عملکرد و رفتار موقرانه شیرین که برساخته داستان پرداز است بر صدای سرکوبگر شاعر غلبه می کند. علاوه بر این با دیدی روان شناسانه مشخص می شود نه تنها آنیمای شاعر در داستان پردازی موثر بوده است، پیر خردمند نیز در شکل دادن به شخصیت شیرین بی تاثیر نیست.