نشریه مطالعات تقریبی مذاهب اسلامی (فروغ وحدت)
پیاپی 25 (پاییز 1390)

تقریب مذاهب اسلامی، جنبشی اصلاحی بود که در سال 1947م توسط شیخ قمی و اساتید الازهر در کشور مصر آغاز شد و در مدت کوتاهی موفقیت بسیاری یافت و با مرگ بنیان گذاران آن در مصر، به خاموشی گرایید. اما در ایران پس از جنگ تحمیلی، مجمع تقریب مذاهب اسلامی، به دستور آیت الله خامنه ای احداث شد و فعالیت خود را در جهت تقریب مذاهب آغاز نمود. برای شناخت تقریب و آسیبها و نقاط قوت آن، به ناچار باید تقریب مذاهب را با دارالتقریب و به عنوان جنبشی اجتماعی بررسی کرد که کمتر مورد توجه قرار گرفته است.

حضور فزاینده زنان در مراحل مختلف تحصیلات عالیه، باعث بالا رفتن سطح انتظارات و توقعات متقابل زنان و جامعه شده است. در مورد فعالیتهای اجتماعی، سیاسی و اقتصادی زنان و نیز نقش آفرینی و تصمیم سازی آنها در طول تاریخ در جوامع مختلف، دیدگاه های متفاوت و چه بسا متعارضی وجود داشته است. گروهی زن را به منزله موجودی برای بهره برداری مردان و انجام خدمات منزل در نظر گرفته اند و گروهی به آنان نقشی همپای مردان داده و آنها را همتراز مردان دانسته اند. این موضوع، اگرچه مورد توجه فقی هان متقدم نبوده و کمتر بدان پرداخته اند، ولی همواره مورد بحث و تبادل نظر اندیشمندان متاخر بوده است. در این تحقیق با توجه به دیدگاه فقی هان اهل سنت، به بررسی تحلیلی موافقان و مخالفان اشتغال زن، پرداخته می شود. براساس آراء فقی هان و عنایت به خصوصیات جسمی و روحی بانوان و عرف، بهترین و مهم ترین نقش زنان در جامعه نقش همسری و مادری است. اسلام به بانوان اختیار داده که بیرون از منزل کار کنند، اما نه به قیمت مسخ خصوصیات زنانه آنها؛ یعنی کار زن در محدوده مشخص و مشروط، تجویز شده است.

«بینامتنی» نظریه ای است به معنای ارتباط موجود میان هر متن ادبی با متون قبل و یا معاصر خود. این نظریه، با شیوه هنرمندانه ای که ناقد فرانسوی «ژولیا کریستوا» در آغاز دهه 60 قرن بیستم میلادی ارائه کرد، مورد استقبال شمار زیادی از نویسندگان و شاعران واقع شده است. در این میان، شاعران انتفاضه از جمله شاعرانی به شمار می روند که در راستای بیان اهداف والای انسانی و به منظور ارائه تصویر مظلومیت ملت فلسطین، به انجام این مهم برخاسته اند. این فن جدید، در اشعار شاعران انتفاضه به گونه های مختلفی به کار رفته است که بیشترین نوع رابطه «بینامتنی» آن با قرآن کریم از نوع مضمون است.

اکثر قریب به اتفاق فقی هان مسلمان، قائل به مشروعیت تغلیظ هستند و به دلایلی از کتاب، سنت، اجماع و آثار صحابه استناد جسته اند، اما در اسباب، آثار و کیفیت تغلیظ، باهم اختلاف نظر دارند. آنان در تغلیظ دیه، با افزایش ثلث، تغلیظ دیه در صفت و سن، زمان پرداخت دیه و پرداخت کننده آن اختلاف دارند. علاوه بر این، برای تغلیظ دیه، اسبابی را چون وقوع قتل در ماه های حرام، حرم مکی، حالت احرام و نیز قتل اقارب ذکر کرده اند.
تغلیظ دیه با توجه به انواع قتل متفاوت می باشد، چنانچه وقوع قتل به صورت خطا و در یکی از ماه های حرام یا در حرم مکه اتفاق بیفتد، یا اینکه مقتول در حالت احرام و یا از محارم جانی باشد، تغلیظ از دیدگاه بعضی فقها، با افزایش یک سوم (افزودن ثلث) دیه انجام می گیرد. فقی هان شافعیه، حنابله و امامیه در اضافه کردن ثلث دیه بر مقدار مشخص دیه، در تغلیظ متفق هستند، اما در حالاتی که دیه در آن تغلیظ می شود، اختلاف دارند.
چنانچه قتل به صورت عمد یا شبه عمد اتفاق بیفتد، از نظر فقهای مذاهب مختلف، تغلیظ دیه به گونه ای دیگر و متفاوت خواهد بود و آن با توجه به سن و صفت شترها صورت می پذیرد، یا با توجه به افراد پرداخت کننده و یا زمان پرداخت دیه، مغلظه می شود.
در باب وجوب تغلیظ بر پرداخت کننده، اگر پرداخت کننده دیه جانی باشد، در اینکه تغلیظ اعمال می شود، اختلافی میان فقها نیست، اما در وجوب تغلیظ دیه بر عاقله، اهل دیوان و بیت المال، اختلاف نظر وجود دارد. همچنین تغلیظ مالی شامل قتل خطا نمی شود؛ زیرا روایات به دلیل ضعف سندی قابل احتجاج نیست.

سید جمال الدین اسدآبادی به سال 1254ق در کوی سیدان اسدآباد همدان دیده به جهان گشود. او در طول حیات خود از محضر شخصیتهای برجسته ای همچون سید صادق طباطبایی، شیخ مرتضی انصاری و آخوند ملا حسین همدانی بهره برد. از جمله آثار او، تالیف مقالات و انتشار چندین نشریه در کشورهای مختلف است، اما بیش از آن اندیشه و روان او بر جهان اسلام اثر گذاشت. وی در نهایت در شوال 1314ق به وفات رسید. مهم ترین تفکرات سید که عامل پیشرفت جهان اسلام بود، از این قرارند: بازگشت به اسلام اصیل و احیای تفکر دینی، وحدت و همبستگی جهان اسلام، ایستادگی در مقابل استعمار خارجی و رهایی از استبداد داخلی، پیوند دین و سیاست، و علم آموزی مسلمانان و شناخت آنان از علوم جدید. همچنین، از جمله ابعاد شخصیتی سید جمال که باعث بروز آن تفکرات گردید عبارتند از: عاشق علم و عالم، قناعت و سادگی، خطیبی توانا و قدرت استدلال، آگاه به زمانه، سخت کوش، مردی شجاع و صریح و بی پروا، باهوش، عامل و متعهد به قرآن و اسلام، تارک دنیا و عزت گرا و مخالف ذلت، شهادت طلب، قدردان و رک و راست بودن، عمل کننده به وحدت کلمه، نیکو شمایل و جذبه داشتن، اجتناب از درویشی، و بی نام و نشان و نام آشنای جهان اسلام. بهره برداری از هریک از ابعاد شخصیتی سید جمال الدین حسینی، راهی برای الگوپذیری جوانان جهان اسلام می گشاید؛ چراکه اگر جوانان از این ویژگی ها برخوردار باشند، باعث پیشرفت جهان اسلام می گردند، همان گونه که سید جمال نیز باعث پیشرفت آن بود. سید جمال، الگویی بی بدیل برای ساخت شخصیت یک مسلمان در دوران کودکی و بزرگسالی، به خصوص جوانی است؛ چراکه اگر یک جوان در دوران پرشور جوانی، دارای خصایصی همچون شجاعت، علم اندوزی، تعهد به قرآن، مخالف ذلت و شهادت طلب باشد، باعث ارتقای جهان اسلام می گردد.

با وجود اهمیت خاص عبادت خصوصا نماز، از جمله مباحث مهم و مطرح در این زمینه، قضای نماز است. جمهور بر این نظرند که اگر نماز با هر سببی در وقت خودش خوانده نشود، بعدا باید قضا شود. اما برخی فقها قضای نمازی را که از روی سهل انگاری و عمد خوانده نشده باشد، مشروع نمی دانند. قضای نماز به جای غیر، یکی از زیرمجموعه ها یا بحثهای قضای نماز است. غیر می تواند هم فرد زنده و هم میت را شامل شود. گرچه اختلاف نظرهایی وجود دارد، اما فقها اتفاق نظر دارند که قضای نماز (فرض و مستحب) به جای انسان زنده، در هر حالتی (با اجرت یا بدون اجرت) جایز نیست؛ زیرا مقصد اصلی عبادت که خشوع در برابر خالق یکتاست، حاصل نمی گردد و به نظر می رسد، قضای نماز به جای غیر در صورت فوت شخص، چه به صورت تبرعی و چه به دلیل نسبی، با وجود اختلاف نظر فقها، جایز نمی باشد و این بر مبنای عدم وجود نص صحیح و صریح در این زمینه است؛ چرا که اصل در عبادت توقیف بر نصوص مقدس است و قیاس آن با روزه مبنی بر پرداخت فدیه به جای نماز های فوت شده متوفی، نیز صحیح نیست؛ زیرا قیاس در عبادت صحیح نمی باشد. در مورد استیجار برای قضای نماز به جای میت هم باید گفت: به رغم وجود چندین دیدگاه، نظر جمهور مبنی بر عدم جواز استیجار به صورت مطلق به حق نزدیک تر است، چه نماز فرض با عذر ترک شده یا بدون عذر و چه نذر باشد، فرقی نمی کند. اما به نظر برخی علما، شخص می تواند ثواب نماز سنت خود را به میت هدیه نماید.

ابوحنیفه حدیث را مهم ترین مصدر پس از قرآن، جهت استنباط احکام تلقی می کرد و تقسیم بندی خاصی را در مورد احادیث قائل بود. وی در مقابل احادیث متواتر و مشهور، کاملا تسلیم بود و از هرگونه نظریه پردازی و یا استفاده از قیاس در برابر آن، خودداری می کرد. او در قبول اخبار آحاد احتیاط می نمود، ولی این گونه هم نبود که به کلی اخبار آحاد را رد کند. ابوحنیفه انواع مختلف حدیث شامل آحاد، مرسل و حتی ضعیف را بر قیاس مقدم می شمرد و تنها در صورت فقدان نص یا عدم اعتماد به نصی که احتمال جعل آن را می داد، به قیاس متوسل می شد. البته باید توجه داشت قیاس مورد استناد ابوحنیفه، قیاس مبتنی بر قرآن و سنت می باشد، نه قیاسی که از صرف عقل یا هوای نفسانی نشئت گیرد.