فصلنامه تاریخ
پیاپی 1 (تابستان 1385)

جامعه شناسی تاریخی، قلمروی جدید از مطالعات میان رشته ای است. با نقادی جامعه شناسی تجربه گرا و تاریخنگاری سنتی زمینه نزدیکی مورخان و جامعه شناسان فراهم آمد. برخی از مکاتب تاریخی چون آنال در این باره نقش جدی داشتند. پژوهش حاضر ضمن بررسی موضوع و قلمرو تاریخ اجتماعی، زمینه شکل گیری جامعه شناسی تاریخی را توضیح داده است. جامعه شناسی تاریخی به بررسی تحولات تاریخی به هدف دست یابی قوانین عام جهان شمول می پردازد.

رفتار شناسی سیاسی و تاریخی پردازشی از رویکرد روان شناختی به موضوع های سیاسی و تاریخی است. در این معنا پایه های انگیزشی، شخصی، منشی، بازخوردی و ارزشی هر رفتار سیاسی، مدنظر قرار می گیرند؛ و پویش تکوینی اعمال و رویدادها در بافت شخصیتی و موقعیتی، مورد تحلیل واقع می شوند و عملا از یکجانبه گرایی و یک وجهی گرایی تحلیلی اجتناب می شود. محمدعلی شاه ساخت سرشتی خودکامانه ای در سلطه ی سیاسی بر مردمش داشت. پس زمینه های تربیتی و آموزشی اش نیز او را در این مسیر هدایت کرده بود. رشد سیاسی اش در بافت موقعیتی آن روز ایران و ساختار سیاسی نسبتا وابسته ی حکومت نیز چنین استعدادی را در وی شکوفا و محقق ساخته بود. از این رو او مورد مناسبی در بطن اقبال انقلاب مشروطیت به ایران، نبود. میراث پدرش را بر باد داد و زمینه ی نامساعدی برای فرزندش، برجای گذاشت. تمکین به مشروطه در زمان ولایتعهدی بیشتر ایفای نقش ماهرانه و هوشمندانه ای بود که به کار زد و کارگر افتاد. اما در سلطنتش خود و مشروطه خواهان را وارد دور معیوبی کرد که جز بر غلبه ی استبداد خواهی و برچیدن بساط مشروطیت، معطوف نبود. روندی که او به اقتضای شخصیش پیمود، جز آنچه شد یعنی به توپ بستن مجلس و استقرار مجدد استبداد استبداد صغیر سرانجامی نداشت. در این سیر ناگزیری تکوینی اگر محافظه کاری و بلاتکلیفی مجلسیان نمی بود، مهار و کنترل او زودتر صورت می گرفت اما خود شاه دگرگونه نمی شد. محمدعلی شاه سلطان حکومت مشروطه نبود؛ استعدادی که به واسطه ی خوی نرم و منعطف پدر و پسرش داشتند. در این نوشتار سیر وقایعی که زمینه ی متعین بمباران مجلس را فراهم ساخت، بر مبنای دیدگاهی که مذکور افتاد، کاویده شده است.

امیرتیمور در سال 771 در سمرقند برتخت سلطنت نشست و در طی مدت 35 سال فرمانروایی بخش های وسیعی از سرزمین مغولستان ؛ ترکستان ؛ ماوراءالنهر؛ ایران ؛ بین النهرین ؛ دشت قبچاق و جنوب روسیه را تسخیر کرده و یکی از بزرگترین امپراتوری های جهان را پایه گذاری کرد. او خود را غازی مسلمان قلمداد می کرد و تصمیم داشت آناتولی شرقی و قلمرو عثمانیان را نیز ضمیمه متصرفات خود کند تا بدین گونه مرزهای امپراتوری خود را به اروپا متصل سازد. از طرفی دیگر با جلوس بایزید اول عثمانی دوران جدیدی در تاریخ فتوحات عثمانی آغاز شد. او توانست به سرعت شهرهای روملی و آناتولی را تحت انقیاد خود در آورده و به قصد نابودی حکومت مسیحی روم شرقی یا بیزانس نفوذ خود را به سوی اروپا گسترش دهد. او ابتدا با تصرف شهر ترنووا (796/1396) پایتخت بلغارستان به حکومت بلغارستان شرقی پایان داده و سپس نفوذ مجارها در بالکان را مورد تهدید قرار داد. او تصمیم داشت با محاصره و تسخیر قسطنطنیه دروازه اروپا را به روی امپراتوری عثمانی بگشاید. اما به ناگاه طوفانی از شرق برخاست و آرزوی بایزید را برباد داد. این طوفان یورش تیمور به آناتولی در سال 804 /1402 بود که در نتیجه آن بایزید شکست خورد و به اسارت تیمور درآمد و هم در آن اسارت جان به جان آفرین تسلیم نمود.

اوضاع اقتصادی ایران در اواخر عصر ناصری و تمام دوران مظفری آسیب بنیادی یافت؛ به ویژه پس از وام گیری های سه گانه از روسیه و انگلیس، تا جایی که کشور با کسری بودجه فراوانی روبه رو شد، اگرچه از میزان دقیق آن آگاهی درستی در دست نبود. دولت های پس از مشروطیت نیز به فکر اخذ وام افتادند، که با مخالفت سرسخت نمایندگان روبه رو شدند. نمایندگان مجلس برای به سامان آوردن اوضاع پریشان اقتصادی، پیشنهادهای متعددی دادند. که عمده ترین آنها، تاسیس بانک ملی و تنظیم بودجه بود. مقاله حاضر چگونگی روند تهیه و تنظیم بودجه در مجلس اول و دوم شورای ملی را با تکیه بر مذاکرات مجلس پی می گیرد.

بی گمان، دولت ساسانی در آوریل 224 م با شکست کامل نیروهای اشکانی به رهبری آخرین شاهنشاه آن سلسله در دشت هرمزگان و به دست اردشیر ساسانی موسس سلسله ساسانی ایجاد گردید. حال آیا آن دولت تازه ایرانی از همان نخستین روزگار خود به یک امپراتوری تبدیل گردید یا نه؟ در واقع جواب محتمل است.
ساسانیان به آرامی و اطمینان در تحولات سریع آینده به یک امپراتوری پایدار و نیرومند تبدیل شدند. چگونگی و چرایی این ماجرا از دید مورخان عصر قدیم و تاریخنگاری نوین غرب گذشته است. مقاله در تکاپوی بررسی چنان فرآیندی است که بیانگر سه حرکت آن دولت پس از پیروزی براشکانیان در جهت ایجاد شاهنشاهی، ایجاد امپراتوری پایدار و چگونگی ماندگاری می باشد.

نوشته حاضر گزارشی تحلیلی است از مجموعه ای از سکه ها و اشیاء که به اعتبار محل کشف آنها به «گنجینه جیحون» نام گذاری شده است. این اشیاء اگرچه خاستگاه های قومی زمانی متفاوت از جمله: آشوری، مادی، هخامنشی و یونانی دارند؛ اما به لحاظ سبک شناسی هنری وجه غالب آن، سبک هنر درباری هخامنشی است. گنجینه جیحون از زمان کشف (1877م) در سواحل جیحون تا استقرار بخش اعظم آن در موزه بریتانیا و بخش اندک در موزه ارمیتاژ سن پترزبورگ نشیب و فرازی داشته است که تاریخچه آن در پی می آید.

نوشتار حاضر به بررسی نقش و جایگاه مجاهدان در انقلاب مشروطیت ایران، خاصه جنبش مقاومت تبریز می پردازد. خاستگاه اجتماعی مجاهدان عمدتا پیشه وری بود. آنان به مثابه یک نیروی انقلابی نقش جدی در مقاومت برضد استبداد صغیر و اعاده مشروطیت داشتند. پژوهش حاضر در یک جمع بندی عملکرد مجاهدان را مثبت می دادند، اما این نیروی انقلابی به دلیل ضعف درونی خود هیچگاه نتوانست به مقام رهبری مشروطیت دست یازد و جنبش مردمی را هدایت کند. از اینرو ضعف آنان در رهبری جنبش زمینه بازگشت زمامداران پیشین و ناکامی نهایی مشروطیت شد.

سفرنامه های ونیزیان در ایران شامل شش سفرنامه است که پنج بخش آن توسط سفرای ونیزی به نامهای جوزافا باربارو، آمبروزیو کنتارینی، کاترینو زنو، آنجوللو و وینچنتو دالساندری و بخش ششم توسط بازرگان گمنام ونیزی نوشته شده است. این سفرنامه ها از نظر تاریخی، سیاسی و جغرافیایی برای تاریخ ایران در عهد حکومت ترکمانان آق قویونلو و صفوی از اهمیت شایان توجهی برخوردار است. در مقاله حاضر پنج سفرنامه سفرای اعزامی دولت ونیز به ایران مورد نقد و بررسی قرار گرفته است.