فهرست مطالب

پژوهشنامه تاریخ تمدن اسلامی - سال چهل و سوم شماره 1 (پیاپی 91، پاییز و زمستان 1389)

پژوهشنامه تاریخ تمدن اسلامی
سال چهل و سوم شماره 1 (پیاپی 91، پاییز و زمستان 1389)

  • تاریخ انتشار: 1389/11/19
  • تعداد عناوین: 7
|
  • علیرضا اشتری تفرشی، احمد بادکوبه هزاوه صفحه 11
    در نیمه دوم سده ششم هجری، در حالی که خلافت شیعی فاطمیان در مصر ضعیف ترین دوران حیات سیاسی خود را سپری می کرد، زنجیره ای از سیاستمداران سنی موفق شدند بارها به مقام بسیار مهم وزارت دست یابند. اینان که التزام و وابستگی فراوانی به اندیشه خلافت سنی عباسیان در بغداد داشتند و سرانجام نیز توانستند خلافت فاطمی را سرنگون سازند، مجبور بودند در راه بقای سیاسی و نیز هر چه ضعیف تر کردن رقیبان خود، سیاست های مشابه و ویژه ای را دنبال کنند که از مهم ترین آنها یک رشته سیاست های مذهبی بود. در صدر این سیاست های مذهبی بهره گیری سیاسی اجتماعی از نفوذ عده ای از عالمان نامدار و ایجاد رابطه مثبت و دوسویه با آنها و نیز تلاش برای ایجاد زمینه مناسب فکری، اعتقادی و اجتماعی برای کسب قدرت بود. بررسی روابط محکم و هدفمند این سیاستمداران و آن عالمان مهم ترین جنبه های چگونگی قدرت یافتن تسنن در مصر و پیدایش زمینه های مناسب برای به قدرت رسیدن ایوبیان را روشن می سازد.
    کلیدواژگان: فاطمیان، ایوبیان، وزیران سنی، سیاست مذهبی، عالمان دینی، مدرسه
  • علی بیات، محمدرضا خسروی صفحه 25
    بحث و گفتگو در بار عوامل گسترش و تکامل فرهنگ و تمدن اسلامی پیچیده و نیازمند بررسی های همه جانبه است. اینکه چرا و چگونه اسلام از میان اعراب که در مقایسه با دیگر اقوام پیشینه و بهر تمدنی چندانی نداشتند ظهور کرد و آنان را متحول و متحد ساخت موضوعی اساسی است و نیاز به بررسی مستقلی دارد، اما اینکه توسعه و تکامل فرهنگ و تمدن اسلامی حاصل نشر و تبلیغ آموزه های اسلامی به دست اعراب مسلمان از سویی و ترکیب آن با مواریث فرهنگی و تمدنی دیگر اقوام از سوی دیگر بود موضوع اصلی این پژوهش است. در مقال‍ حاضر نقش خاندان های برجسته و فرهیخته ایرانی در فرآیند تعامل میان دو فرهنگ اسلامی و ایرانی تا سد چهارم مورد بررسی و تبیین قرار می گیرد تا بتوان ضمن پرهیز از کلی نگری و کلی نویسی نقش یکی از عوامل این فرآیند را بازشناخت.
    کلیدواژگان: خاندان های ایرانی، اهل البیوتات، دهقانان، فرهنگ ایرانی، فرهنگ اسلامی
  • رمضان رضایی، علی بیات، سید جمال موسوی صفحه 44
    بعد از شکل گیری حکومت اسلامی به دست پیامبر اکرم (ص) در مدینه و گسترش قلمرو آن به سراسر جزیره العرب و سپس به مناطق مهم تحت سلطه دو امپراتوری روم شرقی و ایران ساسانی، ایجاد و توسعه تشکیلات اداری و مالی منسجم و گسترده ضروری بود. به گواه اطلاعات مندرج در منابع تاریخی، میراث دیوانی ایرانی از طریق دبیران ایرانی بیش از میراث رومی وارد دیوانسالاری اسلامی شد. مساله اصلی مقاله این است که زمینه ها و عوامل حضور و استمرار دبیران ایرانی در دیوانسالاری اسلامی چه بود؟ و حضور اینان چه پیامدهایی داشت؟ در این تحقیق معلوم شده است که دیوانسالاری ایرانی به ویژه در دو حوزه اداری و مالی به تدریج از آغاز خلافت راشدین تا پایان دوره اموی به واسطه دبیران ایرانی وارد تشکیلات اسلامی شد و در نتیجه باعث توانمندی تشکیلات بسیط اسلامی عربی در اداره امپراتوری رو به گسترش اسلامی گردید. نقش دبیران ایرانی در فرایند تکوین دیوانسالاری اسلامی به ویژه در عربی سازی دیوان ها که نقطه عطف در این فرایند به شمار می رود، نیز برجسته بود.
    کلیدواژگان: دیوانسالاری عربی، اسلامی، دیوانسالاری ایرانی، دبیران ایرانی، تعریب دیوان ها، تشکیلات اسلامی
  • ابوطالب سلطانیان صفحه 58
    از اوایل دوره قاجار، سه نهاد آموزشی فرهنگی فرانسه، که با اهداف جهانی در پاریس شکل گرفته بودند، به تدریج یکی پس از دیگری ایران را نیز تحت پوشش خود قرار دادند. این سه نهاد عبارت بودند از مدارس میسیونرهای لازاریست ها، مدارس آلیانس فرانسه و مدارس آلیانس یهود. اما چگونگی و گستره فعالیت های فرهنگی آموزشی هر یک از این نهادها که بخشی از تاریخ فرهنگی ناشناخته دوره قاجار را تشکیل می دهند، چندان مورد مطالعه و تحلیل قرار نگرفته و بازتاب نیافته اند. هرچند که لازاریست ها جامعه مسیحیان ایران و آلیانس یهود جامعه یهودیان را مد نظر داشته اند، لیکن آلیانس فرانسه نهادی غیر مذهبی به شمار می رفت. با این همه، آن دو نهاد نیز به تدریج رویکردی عرفی و همگانی به خود گرفته و توانستند بسیاری از مسلمانان را نیز جذب نمایند. این نوشته پس از نگاهی به اهداف و آرمان های این نهادها، چگونگی برپایی این مدارس، گستردگی و کم و کیف فعالیت های آموزشی آن ها را بررسی می کند. سپس چالش های سیاسی اجتماعی مختلفی که این نهاد ها با آن ها روبرو بوده اند وارسی می شوند، تا با عنایت به تاثیر آن ها بتوان کارکرد کلی این نهاد ها را مقایسه و ارزیابی نمود.
    کلیدواژگان: مدارس، لازاریست ها، آلیانس فرانسه، آلیانس یهود، نهادهای آموزشی
  • مهدی عبادی صفحه 83
    مدارس و آموزش مدرسه ای در دوره کلاسیک عثمانی، هم از نظر کمی و هم از لحاظ کیفی، رشد و پیشرفت چشمگیری پیدا کرد و با تاسیس مدارس صحن ثمان فاتح (875 ق) و سپس مدارس سلیمانیه (965 ق)، به اوج شکوه خود دست یافت. بی تردید، عوامل متعددی در بروز این پدیده تاریخی و آموزشی فرهنگی نقش داشتند. نیاز دولت عثمانی به توسعه تشکیلات دیوانی و قضایی و تامین نیروهای متخصص این نهادها، موجب اهتمام سلاطین عثمانی به تاسیس مدارس متعدد گردید. ثبات سیاسی و اوضاع مساعد اقتصادی، زمینه و امکان سرمایه گذاری های کلان در راستای گسترش مدارس را فراهم آورد. عوامل دیگری چون رواج سنت وقف، مهاجرت علمای برجسته از دیگر نقاط جهان اسلام به قلمروی عثمانی و سیاست دولت عثمانی در حمایت از تسنن فقاهتی و مدرسه ای به سهم خود، موجب گسترش هر چه بیشتر مدارس در قلمروی عثمانی در دوره کلاسیک شد.
    کلیدواژگان: مدارس عثمانی، تشکیلات دیوانی و قضایی، سنت وقف، مهاجرت علما، سیاست های مذهبی
  • مصطفی معلمی صفحه 113
    در میان عالمان امامی مذهب کسانی بوده اند که به طبرسی شهرت داشته اند. برخی از محققان بر این نظرند که واژه طبرسی را باید به فتح طاء و سکون باء خواند، زیرا این واژه نسبت به طبرس را إفاده می کند که معرب تفرش، شهری بین کاشان و اصفهان است و نباید آن را منسوب به طبرستان دانست، چراکه منسوب به طبرستان، طبری و یا طبرستانی است. در مقابل محققان دیگری براساس منابع جغرافیایی و تاریخی و قواعد ساخت واژه نشان داده اند که طبرسی را باید به فتح طاء و باء خواند؛ زیرا نسبت به طبرستان را افاده می کند و در واقع نسبت صحیح آن است.
    کلیدواژگان: طبرسی، طبری، طبرستانی، تفرش، علمای امامی مذهب
  • ابراهیم موسی پور صفحه 126
    اذان به عنوان یکی از شاخص‎های فرهنگی اسلام، در بردارنده مجموعه وسیعی از عناصر و اجزای فرهنگی و اجتماعی است. از این رو علاوه بر بررسی تاریخچه‎ای از چگونگی پیدایش و تداوم سنت اذان گویی باید به جنبه های دیگر آن بویژه حضور آن به مثابه یک شغل در زندگی روزانه مسلمانان نیز پرداخت. در این نوشتار، ابتدا تاریخچه‎ای از ابداع و تشریع این سنت در اسلام ارائه می‎شود و سپس با رویکرد تاریخ اجتماعی، عناصر تشکیل دهنده مجموعه فرهنگی اجتماعی اذان در سنت اسلامی و تشکیلات رسمی اذان گویی مورد بررسی قرار می‎گیرد و نشان داده می‎شود که این مجموعه به کلی با آن چه در زمینه های مشابه، درسنتهای دینی دیگر وجود دارد متفاوت است و پاره‎‎ای ادعاهای برخی از خاورشناسان درباره اخذ و اقتباس سنت اذان اسلامی از آداب و رسوم یهودی یا مسیحی وجهی ندارد.
    کلیدواژگان: اذان، موذن، تاریخ اجتماعی، زندگی حرفه ای، زندگی روزانه
|
  • Ali Reza Ashtari, Ahmad Badkoubeh Hazaveh Page 11
    In the 2nd half of the 6th century A.H., when the Ismaili Caliphate in Egypt was in the worst political situation, a series of political Sunni figures managed to reach the important position of Vizara some times. They, who were sympathetic towards the Sunni Caliphate of Abbasids in Baghdad and eventually made the Fatimid Caliphate to fall, during their Vizara for Fatimid dynasty, had to have the same and special religious policies in order to defense themselves in the political competition against their rivals in that field. The most important point of these religious policies was the benefits of having good and practical relationships with some outstanding Sunni clerics. Studying these relationships can help us to analyze and explain the roots of Sunni uprising to power in Egypt during the period of Fatimid's fall and Ayyubid's appearance.
  • Ali Bayat, Mohammad Reza Khosravi Page 25
    Discussion about Islamic Culture and civilization and elements of its evolution and development is complex and needs comprehensive review. Why and how Islam emerged among Arabs who in comparison with other nations had not enjoyed considerable background and civilization and could develop and unite them, is a basic issue and deserves a separate review. But the issue that development and evolution of Islamic culture and civilization emanate from dissemination and propagation of Islamic teachings by Muslims Arabs on one hand and its integration with civilization and culture legacies of other nations, on the other, is the main topic of current research. The role of prominent and learned Iranian families in the interaction process of two Islamic and Iranian cultures till 4th Hejira century has been reviewed and explained in this article, so that while avoiding generalizing view, the role of one of the elements of such process can be recognized.
  • Ramazan Rezaei, Ali Bayat, Seyyed Jamal Mosavi Page 44
    After the formation of Islamic Governement by the prophet Mohammad in medina and expansion of Islamic territory to the whole Arabia Peninsula and then to realm of Persian and Roman empires, the establishment and development of a financial and administrative organization was inevitable. Accordeing to historical sources, the heritage of Persian administration was entered into Islamic organization by dabirs. The main question of this paper is: What were the factors of entering and continued presence of dabirs in Islamic bureaucracy? What were consequences of their presence? It is shown that Iranian dabirs had an essential role in the formation and development of Islamic financial and administrative organization and especially in the arabization process of diwāns.
  • Aboutaleb Soltanian Page 58
    In this period, three French educational institutions, after having been founded in Paris, established gradually their schools in Iran. These institutions consisted of the Lazaristes schools, French alliance and Israelite alliance schools. But, quality and quantity of their activities, that formed a part of unknown Cultural history of Qajar period, haven’t been much investigated. Therefore, this article is going to study, first the aims of these Institutions, then the circumstance of their establishment and development in Iran. Furthermore, these modernist schools have encountered, in a traditional society, the socio-political challenges that affected the results of their works. Hence, this article will investigate, in another part of this study, the quality and the results of these challenges, in order to present a better valuation of the total activities of the French educational Institutions in Iran.
  • Mahdi Ebadi Page 83
    Madrasas and Madrasa Education, in terms of both quantity and quality, attained a remarkable progress in Ottoman Classic period, and reached the height of its splendor with the establishing of Fâtih’s Sahn-i Thimân Madrasas(875 A.H) and Sulaymâniyya Madrasas (965 A.H.). Undoubtedly, numerous factors and variables had a role in the occurrence of this historical and the educational- cultural phenomenon in this period in Ottoman lands. The needs of the Ottoman State to develop the administrative and judicial organizations and to provide specialists for these institutions, led efforts of the Ottoman Sultans to establish several Madrasas. Political stability and favorable economic situation provided possibility of large investments in order to expanded Madrasas. Other factors such as Widespreading of Waqf tradition, immigration of well-known scholars from around the Muslim world to Ottoman territory and policy of Ottoman Government in support of the Sunni Islam (tasanun-i fikâhati va Madrasa-yi), for their part, caused the expansion of Madrasas in the Ottoman lands in the classic period.
  • Mostafa Moallemi Page 113
    Among Imamiyya scholars there have been persons known as Tabresi/Tabarsi. Some researcher believes that this word must be pronounced Tabarsi; for it refers to Tabres, arabized word of Tafresh, a town between kashan an Isfahan, not to Tabarestan, attributed to it is known as Tabari or Tabaretani. In Contrast to this view, others, based on historical and geographical sources and morphology rules, have shown that this word must be pronounced Tabarsi; for it refers to Tabarestan, and that is true attribution.
  • Ebrahim Mousapour Page 126
    Adhan (prayer call) as one of the cultural characteristics of Islam, contains a wide range of cultural and social elements which necessitates the study of Adhan as an occupation in Muslim's everyday life besides the considering it's origination and developments in Islamic history. Along with a brief review of historical background of Adhan in early Islam, in the present survey the cultural and social elements and official structure of Adhan and also the professional life of muezzins in Islamic society have been studied and it has been shown that the subculture of Adhan is clearly different from that of the similar structures one can find them in other religions and it is not a second hand adaptation from Jewish or Christian context.