پژوهشنامه پردازش و مدیریت اطلاعات
سال بیست و هفتم شماره 1 (پیاپی 67، پاییز 1390)

از هنگامی که نخستین مجله های علمی در قرن هفدهم آغاز به انتشار کردند، یکی از واکنش های معمول مخاطبان آنها، ارزیابی محتوای مقاله ها بود. به بیان دیگر، کیفیت مقاله های ارائه شده در مجله های علمی مهمترین معیار ارزیابی آنها به شمار می رفت. از آن زمان تاکنون، موضوع ارزیابی این گونه انتشارات علمی مورد توجه گسترده تر و جدی تر قرار گرفته و رویکردها و نیز الگوهای گوناگونی در این زمینه مطرح شده است. امروزه، مجله های علمی در چارچوب های رسمی ارزیابی و رتبه بندی قرار می گیرند و جایگاه علمی آنها در مقایسه با مجله های مشابه تعیین می شود. بسیاری از دانشمندان و پژوهشگران نیز حاصل کار خود (مقالات) را با توجه به رتبه و جایگاه مجله ها برای نشر به آنها می فرستند. هرچند که عناصر و عوامل گوناگونی در تعیین رتبه مجله-های علمی نقش دارند (مانند ضریب تاثیر و...)، به نظر می رسد آنچه که زمینه ساز تحقق رتبه (اعتبار) بالا برای این نشریات می شود «چگونگی و کیفیت داوری» مقاله ها برای نشر در آنهاست. همان گونه که اشاره شد، سنت داوری مقاله ها از دیرباز مورد توجه مجله های علمی بوده است و این سنت در طول زمان به یک رویکرد علمی قانون مند و پذیرفته شده در سطح جهان تبدیل شده است. اکنون، هر مجله علمی برای اطمینان در کیفیت محتوای خود، مجموعه ای از متخصصان شامل اعضای هیات تحریریه، سردبیر، داوران، ویراستاران، مدیران داخلی، و... را در خدمت می گیرد. در این راستا، ارزیابی (داوری) مقاله ها یک الزام است. اگر چه همه مجله ها، کم و بیش در این زمینه همگام هستند و خط مشی ویژه خود را دارند، دو عامل «معیارهای داوری کیفی» و «چگونگی اعمال معیارهای داوری» نقش حیاتی در اطمینان از نشر یک مجله خوب دارند.

امروزه ارائه خدمات دولتی به صورت الکترونیک یا همان دولت الکترونیک، یکی از مباحث مهم مطرح در جامعه محسوب می گردد. ازآنجاکه در محیط دولت الکترونیک راهکار مدیریت دانش نقش مرکزی را ایفا می نماید، در پژوهش حاضر سعی شده است تا به بررسی میزان دسترسی و خلق و اشاعه دانش در پرتال های وزارتخانه های جمهوری اسلامی ایران پرداخته شود. جامعه آماری این پژوهش را تمامی پرتال های وزارتخانه های ایران تشکیل می دهد. به منظور گردآوری اطلاعات از سیاهه وارسی استاندارد K-ACT استفاده گردیده است. یافته های پژوهش نشان داد که به طور کلی میزان رعایت معیارهای مورد بررسی در این پرتال ها، در بخش دسترس پذیری دانش 4/26% و در بخش خلق دانش 30% و در بخش اشاعه دانش 22% است. همچنین، رتبه بندی جامعه مورد بررسی از نظر میزان رعایت معیارهای مورد بررسی نشان داد که در زمینه دسترس پذیر نمودن دانش، وزارتخانه های ارتباطات و صنایع و معادن؛ در زمینه خلق دانش، وزارتخانه های اقتصاد، بهداشت و درمان، دفاع و پشتیبانی نیروهای مسلح، و صنایع و معادن؛ و در زمینه اشاعه دانش، وزارت اقتصاد با بیشترین میزان رعایت معیارهای مورد بررسی (41%) رتبه نخست را به خود اختصاص داده اند. به طور کلی، پرتال وزارتخانه های اقتصاد و صنایع و معادن با 42% و پرتال وزارت ارتباطات با 34% بیشترین میزان رعایت معیارهای مورد بررسی را در زمینه مدیریت دانش داشته اند. نتایج پژوهش نیز بیانگر این مطلب بود که ضعف های بسیاری در استفاده از فناوری های نوین، به ویژه پرتال ها، در ایران وجود دارد که باید با برنامه ریزی و کار علمی و استفاده از نظرات کارشناسان مختلف مورد بررسی قرار گیرد و رفع گردد.

شرکت ها و سازمان ها در تلاش برای ارتقا و حفظ دانش و خرد کارکنان، در روش های مختلف طبقه بندی غرق شده اند. توجه به جنبه هایی از یک برنامه موفقیت آمیز مدیریت دانش می تواند منجر به خلق مزیت های رقابتی بسیاری گردد. از این رو، راه حل های متعددی برای مدیریت دانش، خلق و به کارگرفته شده است. ناخرسندانه، بسیاری از این راه حل های کاربردی به دلیل آنکه بیشتر بر فناوری تاکید داشته اند تا ایجاد یک فضای مساعد برای دریافت و به اشتراک گذاری دانش، با شکست مواجه شده اند. طرح های نوآورانه مدیریت دانش وسیله ای برای گردآوری و سازماندهی و دسترسی به اساسی ترین سرمایه یک شرکت یا سازمان، یعنی دانش، فراهم می کنند. نرم افزارهای اجتماعی و ابزارهای ارتباطی برای همکاری و تعامل با به کارگیری فنون اجتماعی به جای اجزای نرم افزاری، باعث به دست آوردن دانش از طریق روش های متعدد شده اند. ظهور و گسترش فناوری های اطلاعاتی، به ویژه اینترنت، امکانات بسیار زیادی را برای توسعه دانش در بین همه اعضای جوامع انسانی فراهم نموده است. یکی از پیامدهای بسیار مفید این فناوری، تولد نوع خاصی از ابزارهای تولید دانش توسط عموم مردم و به صورت مشارکتی به نام ویکی1 است که امکان مشارکت و سهیم شدن تمامی افراد جامعه را در تولید و خلق و نیز مدیریت دانش فراهم نموده است. ویکی، نوعی نرم افزار سرور یا خدمتگر است و از یک یا مجموعه ای از صفحات وبی تشکیل شده و با این هدف طراحی شده است تا هر فردی که به آن دسترسی داشته باشد بتواند محتوای آن را با استفاده از یک زبان نشانه گذاری2 ساده شده، نوشته یا اصلاح نماید. در این مقاله، یکی از راه حل های نرم افزار اجتماعی، یعنی روش ویکی، در تولید و مدیریت دانش مورد بررسی قرار می گیرد.

در دهه حاضر روند رو به رشد فناوری اطلاعات و ارتباطات روز به روز سرعت بیشتری می گیرد و دانش و اطلاعات با شدت بیشتری نسبت به گذشته تولید و مبادله می گردند. سازمان های زیادی از جمله دانشگاه ها، در این زمان مدیریت دانش را به عنوان وسیله ای برای موفقیت خود به کار گرفته اند. در این پژوهش، شاخص های موثر بر تسهیم دانش در میان دانشجویان دوره های آموزش الکترونیکی دانشگاه تهران مورد بررسی قرار گرفته اند. این پژوهش از نظر هدف،کاربردی بوده و از پرسشنامه مبتنی بر وب جهت جمع آوری اطلاعات استفاده گردیده است. تعداد 10 عامل مورد بررسی قرار گرفته که براساس مدل معادلات ساختاری، شاخص های گشودگی و بازبودن ارتباطات،کانال های ارتباطی مبتنی بر فناوری اطلاعات، و مشارکت و همکاری نقش موثری در این تسهیم داشته اند.

هدف اصلی این پژوهش، بررسی وضعیت زیرساخت های تسهیم دانش در طرح جامع مالیاتی کشور است. رویکرد پژوهشی مورد استفاده، رویکرد کیفی و روش آن، مطالعه موردی است. برای نیل به هدف پژوهش، از چهار عنصر زیرساختی «رهبری و راهبرد4»، «فرهنگ»، «ساختار»، و «فناوری اطلاعات» استفاده گردیده است. مشارکت کنندگان به طور کلی، زیرساخت تسهیم دانش را در طرح جامع مالیاتی کشور با کمی چشم پوشی، متوسط ارزیابی کردند. نکته بسیار قابل تامل این است که همه مشارکت کنندگان در فرایند مصاحبه، عامل «رهبری و راهبرد» را مهمترین نقطه ضعف زیرساختی تسهیم دانش در طرح جامع مالیاتی کشور می دانستند. «اعتماد به مدیریت» و «تمرکز بالا» نیز در رتبه های بعدی به عنوان ضعف های زیرساختی عمده، مورد اشاره قرار گرفت. براساس اطلاعات در دسترس محقق، این نخستین پژوهشی است که زیرساخت های تسهیم دانش در محیط طرح ها را مورد بررسی قرار داده است.

در دنیای متغیر و بسیار پیچیده امروز، سازمان، موسسه، منطقه، و کشوری که در اندیشه شناخت توانایی ها، ظرفیت ها، قوت، و ضعف های داخلی و نیز محیط خود نباشد، بی تردید با مشکلات فراوانی روبرو خواهد بود. تدوین راهبرد1 در سازمان ها و بخش های مختلف جامعه، پاسخی است به تحولاتی که در عرصه های مختلف در حال وقوع است تا دستیابی به اهداف سازمان تسهیل گردد. با توجه به اهمیت روزافزون فناوری اطلاعات در جوامع امروزی، برنامه ریزی راهبردی2 برای بهره گیری از این فناوری توانمندساز بیش از پیش اهمیت یافته است. استانداری مازندران با درک صحیح این موضوع، اقدام به تدوین برنامه راهبردی فناوری اطلاعات برای استان مازندران نموده است که در این مقاله به تجزیه و تحلیل آن پرداخته شده است. در مرحله اول تحقیق، با توجه به نظرات ذینفعان و سازمان ها و ادارات دولتی استان، بیانیه چشم انداز و ماموریت و اهداف استان تعیین شده است. در مرحله دوم، به تشکیل ماتریس ارزیابی عوامل داخلی و عوامل خارجی و رتبه بندی عوامل شناسایی شده با استفاده از روش فرایند تحلیل شبکه ای3 پرداخته شده است. در مرحله سوم، با توجه به نقاط قوت و ضعف و فرصت و تهدیدهای فناوری اطلاعات، ماتریس سوات4 تشکیل شده و راهبرد های استان تدوین گردیده است. در نهایت نیز با استفاده از ماتریس کمی برنامه ریزی راهبردی5 به اولویت بندی راهبرد های استخراجی پرداخته شده است. براساس نتایج اولویت بندی، می توان گفت که راهبردهای اختصاص بودجه جداگانه به فناوری اطلاعات در سطح استان، الزام به تبعیت از معماری یکپارچه و توسعه نظام های سازمانی و بین سازمانی یکپارچه، زمینه سازی جهت جذب منابع ملی و استانی برای توسعه زیرساختار و کاربردهای فناوری اطلاعات، و آگاه سازی و فرهنگ سازی مدیران و شهروندان در استان، بالاترین اولویت ها را به خود اختصاص داده اند.

مقاله حاضر مدلی بر مبنای نظریه مجموعه فازی برای تعیین نمره مدیریت دانش در سازمان ارائه می کند؛ این مدل پنج مرحله دارد. در اولین مرحله، متغیرهای ورودی و خروجی مدل براساس نظریه های موجود به دست می آیند. ورودی های این مدل عبارتند از: کسب دانش، ثبت دانش، خلق دانش، تسهیم دانش، و کاربرد دانش و خروجی آن عبارت است از نمره مدیریت دانش سازمان. در مرحله دوم، ورودی ها و خروجی ها پس از افرازبندی، به اعداد فازی تبدیل می شوند. در مرحله سوم، قوانین استنتاج که به صورت قوانین اگر- آنگاه هستند براساس ادبیات موضوع و نظرات افراد خبره تدوین می-گردد. در مرحله چهارم، فازی زدائی انجام می گیرد و در مرحله پنجم، مدل طراحی شده آزمون می شود. نتیجه آزمون مدل نشان می دهد که مدل ارائه شده از اعتبار بالایی برخوردار است. در نهایت، با استفاده از مدل طراحی شده، نمره مدیریت دانش برای صنایع تبریز کار محاسبه شده است. جامعه آماری این تحقیق را 50 نفر از کارکنان این سازمان تشکیل می دهد. به دلیل محدود بودن جامعه آماری، کل جامعه مورد پیمایش قرار گرفته است. به منظور گردآوری داده ها از اعضای جامعه آماری نیز از پرسشنامه استفاده شده است که روایی و پایایی آن مورد سنجش و تایید قرار گرفته است. نتایج حاصل شده نشان داد که نمره مدیریت دانش در صنایع تبریز کار با درجه عضویت 924/0 در حد متوسط و با 076/0 در حد زیاد است.

این تحقیق نشان می دهد چگونه سازمان ها می توانند از مدیریت دانش در زمان رویارویی با بحران ها و کاهش آسیب پذیری استفاده کنند. از این رو، مدل مدیریت جامع بحران و چارچوب مدیریت دانش ایرل2 را بررسی کرده و چارچوبی ترکیبی ارائه نموده است که نقش مدیریت دانش را در توسعه فازهای چهارگانه مدیریت جامع بحران نشان می دهد و تدابیر لازم را قبل و حین و بعد از زلزله ارائه می کند. جهت تایید صحت چارچوب و اثبات فرضیه ها، پرسشنامه ای توزیع و توسط خبرگان امر در زمینه مدیریت دانش و مدیریت بحران تکمیل گردید. براساس نتایج تحقیق، راهکارهای مدیریت دانش به مدیریت بحران، جهت کنترل بحران کمک می کند. در ادامه، راهکارهای مکاتب فکری هفت گانه مدیریت دانش ایرل در کمک به مدیریت بحران مقایسه و بررسی شده است. نتایج تحقیق نشان داد که راهکارهای مکتب سیستمی، بیشترین تاثیر را در کمک به مدیریت بحران در زمان وقوع زلزله و راهکارهای مکاتب مهندسی و سازمانی نیز به ترتیب دارای اولویت های بعدی هستند. سایر مکاتب نیز، به میزان تقریبی مساوی بر عامل بیان شده تاثیر داشته اند.

دانش، به عنوان یک سرمایه فکری، یکی از دارایی های با ارزش سازمان است که با کمک فناوری اطلاعات می تواند نقش مهمی در موفقیت سازمان بازی کند. هدف این مطالعه، پاسخ به این سوال است که آیا میزان به کارگیری فناوری اطلاعات بر توسعه مدیریت دانش تاثیرگذار است. نتایج مطالعه حکایت از تاثیرگذاری کاربرد فناوری اطلاعات بر توسعه فعالیت های مدیریت دانش در سازمان دارد. نکته جالب توجه قوت رابطه در مورد فعالیت سخت نسبت به فعالیت های نرم مدیریت دانش است. این پژوهش، از نوع توصیفی-کاربردی است. جامعه آماری این پژوهش، شامل متخصصان منابع انسانی و تحقیق و توسعه بانک ملت است و اطلاعات و داده های پژوهش با استفاده از پرسشنامه جمع آوری شده اند. به منظور تجزیه و تحلیل داده ها با استفاده از نرم افزارهای SPSS و LISREL، ابتدا از آزمون همبستگی اسپیرمن به منظور بررسی فرضیه ها استفاده شده است. علاوه بر آن، به منظور بررسی وجود رابطه علی بین متغیرها و همچنین آزمون برازش مدل، از مدل معادلات ساختاری استفاده شده است که نتایج، برازش مناسب مدل و همبستگی بین متغیرها را نشان داد.

در جهان رقابتی کنونی، یک شرکت علاوه بر توجه به سرمایه های فیزیکی، نیازمند کنترل و ارزیابی سرمایه های غیرفیزیکی نیز است. در این بین، حفظ و نگهداری سرمایه های فکری و اجتماعی یک سازمان از جایگاه ویژه ای برخوردار است. مقاله حاضر ضمن معرفی ابعاد مختلف این دو سرمایه حیاتی، به ارزیابی آنها در بین سازمان های ایرانی که در صنعت پویای فناوری اطلاعات مشغول فعالیت هستند، پرداخته است. در ادامه، پژوهشی پیمایشی با هدف سنجش ابعاد گوناگون سرمایه های فکری و اجتماعی در بین سازمان های رتبه بندی شده توسط شورای عالی انفورماتیک ایران و مقایسه رابطه این نوع سرمایه ها با رتبه بندی آنها توسط این شورا انجام شده است. هدف دیگر این پژوهش، بررسی ارتباط بین سرمایه فکری و اجتماعی و امتیاز هر شرکت در قالب یک مدل است. در این پژوهش، ارتباطات بین عوامل در قالب فرضیه هایی مورد تحلیل آماری قرار گرفته اند و نتایج به اختصار بیان شده است.

مراکز اطلاع رسانی سازمان هایی هستند که در راستای اهداف و ماموریت های سازمان مادر به تولید دانش می پردازند. در عصر تحول و در دوره انقلاب اطلاعات و ارتباطات و اقتصاد دانش محور، سازمان ها و موسساتی که به تولید و خلق دانش می پردازند، جایگاهی مهم در توزیع عنصر دانایی یافته اند، به طوری که کتابخانه ها و مراکز اطلاع رسانی از مخزن و عملکرد واسپاری صرف به مکان های دانشی تبدیل شده اند. هدف اصلی این پژوهش، بررسی وضعیت موجود مرکز منطقه ای اطلاع رسانی علوم و فناوری از نظر دارا بودن مشخصه های یک سازمان دانش محور است. راهبرد پژوهش، موردی و از نوع پیمایشی است. جامعه آماری این تحقیق شامل 87 نفر از کارکنان سازمان مورد نظر است که کل جامعه پژوهش را تشکیل می دهد. جهت گردآوری داده ها از پرسشنامه و مشاهده و مصاحبه استفاده گردید. نتایج پژوهش حاکی از آن است که به طور کلی، وضعیت زیرساخت های مدیریت دانش در جامعه مورد پژوهش در وضعیت مناسبی قرار دارد و از این میان، بودجه سازمانی در وضعیت بهتری بوده است. بررسی ها نشان داد از میان فرآیندهای مدیریت دانش، واحد فناوری اطلاعات و ارتباطات و شبکه دانش بیشتر مورد توجه مرکز قرار گرفته است. فرهنگ سازمانی در این سازمان در جایگاه پایین تری نسبت به دیگر زیرساخت ها قرار دارد.

فرهنگ سازمانی پشتیبانی کننده مدیریت دانش، یکی از عوامل حیاتی پیاده سازی موفقیت آمیز مدیریت دانش است. عدم وجود چنین فرهنگی، از موانع اصلی پیاده سازی مدیریت دانش خواهد بود و منجر به اتلاف سرمایه های سازمانی خواهد شد. در این پژوهش، سعی می شود تا چارچوبی مبتنی بر رویکرد تصمیم گیری چندمعیاره فازی ارائه شود و برای ارزیابی آمادگی فرهنگی سازمان به عنوان پیش نیازی برای مدیریت دانش و اجرای آن در سازمان به کار گرفته شود. از این چارچوب برای ارزیابی آمادگی فرهنگی اداره نشر اسکناس بانک مرکزی ایران بهره گرفته شده است. نوع پژوهش، کاربردی- توصیفی است و داده های پژوهش از طریق پرسشنامه و توسط جوامع آماری خبرگان موضوع و مدیران اداره نشر اسکناس گردآوری شده است. بر این اساس، میزان آمادگی فرهنگی اداره نشر اسکناس جهت پیاده سازی مدیریت دانش ارزیابی شد که مطابق آن انجام اقدامات اصلاحی در جهت آمادگی شرایط فرهنگی سازمان پیشنهاد می شود..

پژوهش حاضر به ارائه الگویی جهت ارزیابی عملکرد راهبرد4 مدیریت دانش بر کارکردهای مدیریت منابع انسانی در کتابخانه های دانشگا‫هی و موسسات آموزش عالی می‫پردازد. روش تحقیق، توصیفی- پیمایشی و روش جمع آوری داده ها، کتابخانه ای- میدانی است. در راستای اهداف تحقیق، با توجه به ادبیات پژوهش و نظرات کارشناسان خبره، 38 شاخص جهت ارزیابی مدیریت دانش در سطح منابع انسانی استخراج و سپس، این شاخص ها در 10 عامل کلی در قالب رویکرد کارت امتیازی متوازن (BSC)4 طبقه بندی گردیدند. نتایج حاصل از ارزیابی راهبرد مدیریت دانش در کتابخانه های دانشگاهی شهر یزد به عنوان مورد مطالعه حاکی از آن است که این راهبرد در منظرهای مشتری، فرایندهای داخلی، دیدگاه رشد، و یادگیری، عملکرد مطلوب داشته است، اما در منظر مالی و شاخص های بهره وری کارکنان و برنامه های آموزشی نتوانسته پیامد موفقیت آمیز و قابل توجهی برای کتابخانه های دانشگاهی شهر یزد داشته باشد.

امروزه تحقیقات کمی به ارزیابی طرح های داده کاوی در زمینه حل مشکلات سازمانی پرداخته اند. یک داده کاو موفق به دنبال حل یک مساله تجاری تعریف شده است. برای اینکه نتایج داده کاوی، کاربردی و در عمل قابل -استفاده باشد، داده کاو باید این نتایج را برای افراد اهل کسب و کار شرح دهد. فرآیند تعاملی بین داده کاو و افراد درون حوزه کسب و کار، در واقع یک فرآیند تسهیم دانش است. در این تحقیق با ارائه یک چارچوب، تاثیر تصمیم گیرندگان سازمانی بر فرآیند و نتایج داده کاوی بررسی گردید. با بررسی مبانی نظری موضوع، عوامل حیاتی موفقیت طرح های داده کاوی شناسایی شد و نقش تصمیم گیرندگان سازمانی در هر یک از گام های داده کاوی مورد بررسی قرار گرفت. سپس، چارچوب مفهومی تاثیر تصمیم گیرندگان سازمانی بر موفقیت فرآیند داده کاوی تدوین شد. براساس نظرات خبرگان، چارچوب پیشنهادی مورد تجزیه و تحلیل قرار گرفت و در نهایت، چارچوب نهایی تاثیر تصمیم گیرندگان سازمانی بر موفقیت فرآیند داده کاوی ارائه گردید. تحلیل نظرات خبرگان نشان داد که با تسهیم دانش نتایج داده کاوی با تصمیم گیرندگان سازمانی، «یادگیری در عمل» و «اقدام یا درونی سازی» و «یادگیری زدایی (اجرا کردن)»، به عنوان عوامل موفقیت طرح های داده کاوی حاصل می شوند. همچنین، نتایج بررسی اهمیت بازخورد تصمیم گیرندگان بر روی گام های داده کاوی نشان داد که گرفتن بازخورد از تصمیم گیرندگان می تواند بیشترین تاثیر را بر روی گام «استخراج دانش و نمایش مدل» و کمترین تاثیر را بر گام «پاک سازی و پیش پردازش داده» داشته باشد.