مجله کتاب قیم
پیاپی 1 (بهار 1390)

در نهاد همه انسانها، به حکم فطرت الهی، حقوقی به ودیعت نهاده شده است که غیر قابل انکار و تغییر بوده و در هر عصر و دوره، افراد بشر از هر نژاد و هر جنس، صرف نظر از رنگ پوست، میزان ثروت و موقعیت اجتماعی را شامل می گردد. از نظر اسلام، فطرت انسانها، مخلوق «خداوند تعالی» است و همه احکام و قوانین مندرج در شریعت اسلام، مطابق با فطرت آدمی است و از همین جهت در قرآن کریم از دین اسلام به عنوان «دین فطری» یاد شده است. از این رو در این مقاله به اثبات این امر در شریعت اسلام به وی‍ژه با تاکید به نصوص قرآن کریم - به عنوان اولین و مهمترین منبع احکام اسلامی - پرداخته شده است. با عنایت به آیات متعدد قرآن در خصوص اهمیت حقوق فطری، با توجه به نگاه ویژه قرآن به کرامت انسانی و اصل مساوات روشن می شود که احکام و قوانین صادره در قرآن، مطابق با فطرت آدمی است و لذا قرآن کریم، بهترین منبع برای شناخت و حفظ حقوق آدمی به ویژه حقوق فطری اوست.

یکی از واژه های قرآنی که فهم دقیق معنای آن، در دریافت معارف قرآنی تاثیر به سزایی دارد واژه «ظن» است. بسیاری از مفسران «ظن» را حالتی نفسانی، یعنی اعتقاد راجح و گمان که مرتبه ای بالاتر از شک و پایین تر از یقین است معنا کرده اند. بسیاری از لغویان هم این واژه را از کلمات اضداد معرفی کرده اند که به دو معنای شک و یقین به کار می رود. صاحبان کتب وجوه و نظائر برای این واژه در قرآن مجموعا پنج معنا بیان کرده اند: شک، یقین، تهمت، پندار و دروغ. برای بازشناسی ظن به معنای شک از ظن به معنای یقین نیز معیارهایی ادبی بیان شده است. در مقاله حاضر با مراجعه به کاربردهای این واژه در فرهنگ عربی، دیدگاه مفسران در تفسیر ظن به گمان بررسی خواهد شد. همچنین با تکیه بر تحلیل های روان شناختی، تفسیر مفسران از این واژه در تعدادی از آیات مشتمل بر آن بررسی و نقد و معیارهای معرفی شده برای تشخیص ظن به معنای شک از ظن به معنای یقین ارزیابی می شود.

امروزه، یکی از مسائل مهم معرفت شناسی، تاثیر عوامل غیر معرفتی و از جمله گناه بر معرفت است. اعتقاد به چنین دیدگاهی از ویژگی های مهم تفکر سنتی است. هندوها در 3500 سال پیش معتقد به تاثیرپذیری معرفت از عوامل غیر معرفتی بودند. در مسیحیت نیز پولس قدیس بیان می داشت که «گناه نکنید تا عالم واقع را درست بشناسید.» در جهان جدید، هرچند کسانی همچون هابز، هیوم، کانت، مارکس، نیچه، فروید، فوکو و.. . به نحوی معتقد به تاثیر عوامل غیر معرفتی بر معرفت بودند، ولی نخستین بار ویلیام جیمز بود که صریحا بیان داشت که آراء و نظرات ما ناشی از استدلال محض نبوده، بلکه عواملی همچون تلقین، عشق، نفرت، کینه، ترس، امید و.. . در معرفت ما تاثیرگذارند.
در قرآن کریم نیز به نحو مبسوط به ماهیت و اقسام معرفت، نحوه حصول معرفت و عوامل معرفتی و غیر معرفتی موثر بر آن پرداخته شده است. از نظر قرآن، یکی از عوامل مهم در این خصوص، گناهان ماست که تاثیر بسزایی در گونه های مختلف معرفت ما، اعم از اکتسابی و غیر اکتسابی دارد. آنچه از آیات قرآن برداشت می شود، این است که گناه به اشکال مختلف بر معرفت ما خصوصا در حوزه معارف الهی تاثیرگذار است. برای مثال، گناه گاه سبب توجه انسان به بخشی از واقعیت، گاه سبب تحریف در حقایق، گاه سبب فراموشی و نسیان واقعیات و گاه سبب سطحی نگری و عدم تعمق در حقایق می شود.

تبیین حوزه معنایی واژگان تک کاربرد، در قرآن کریم امری است که در گرو شناخت معنای دقیق واژه است. در معناشناسی واژگان تک کاربرد، نخست، ریشه شناسی واژه مورد نظر و سپس، تبیین روابط مفهومی این واژه با دیگر واژگان مرتبط و در نهایت تبیین جایگاه واژه مورد نظر در مفاهیم مرتبط با آن، ارزیابی می گردد.
در این نوشتار، به ریشه شناسی، تطور معنایی، روابط مفهومی و در نهایت به معناشناسی واژه «امشاج» در قرآن کریم پرداخته شده است.

رعایت حقوق اساسی افراد و گروه ها از شاخصه های جامعه مدنی است. مطابق قرآن کریم، یکی از اهداف مهم رسالت پیامبران این بوده است که افراد و گروه های انسانی، حقوق همدیگر را به رسمیت بشناسند و در موارد اختلافی به نزاع و ستیزه روی نیاورند، بلکه در عوض به داوری قانون عدل تن در دهند. قرآن مجید، به عنوان آخرین کتاب آسمانی، تاکید کرده است که مهم ترین شان «کتاب»، همان شانی است که در عرف امروز به «قانون اساسی» نام بردار است تا در بین مردم به حق داوری کند و پاسدار حقوق اساسی آنها باشد. پیامبر اسلام، وقتی به مدینه آمدند «دولت شهر» مدینه را تشکیل دادند و سنگ بنای حقوق اساسی این جامعه مدنی را در پیمان نامه ای بنیان نهادند که به «صحیفه النبی» شهرت یافته است. این مقاله، نخست موضوع قانون عدل و جایگاه آن در قرآن و آموزه های انبیاء را به اختصار و به مثابه مقدمه این نوشته، بررسی کرده و سپس به تفصیل به تحلیل ابعاد صدوری و محتوایی صحیفه النبی پرداخته است و به این نتیجه رسیده است که حاکمیتی را که پیامبر به دنبال آن بود، صدها سال از زمان خود پیش بوده و بسیاری از ویژگی های یک دولت مدرن که امروزه از مطالبات جامعه بشری است را نیز دارا بوده است.

اشتراک اسمی «خیثمه بن عبدالرحمن جعفی» به عنوان یکی از اصحاب مشهور و مورد اعتماد امام باقر (ع) و امام صادق (ع)، با دو نفر از افراد همنام دیگر، موجب گردیده تا ضمن رخ دادن اشتباه در تشخیص هویت رجالی «خیثمه»، در تعیین وثاقت و نقد شخصیت رجالی او نیز مشکلاتی برای رجال شناسان پیش آید. از آنجا که در منابع رجالی امامیه و اهل تسنن، به صورت های مختلف از «خیثمه» و جایگاه روایی او سخن به میان آمده، این مطالعه در نظر دارد، بعد از تشخیص و تمیز «خیثمه» از افراد همنام، با پژوهشی تطبیقی در منابع رجالی فریقین و استفاده از روش های نقد متن و سند، به بررسی وثاقت وی بپردازد تا از این طریق، به شناخت و تحلیلی نزدیک به واقع در مورد یکی از راویان احادیث مهم اعتقادی اهل بیت (ع)، دست یابد.

ائمه معصومین(علیهم السلام) و از جمله امام سجاد(ع)، با توجه به منصب مهم الهی که عهده دار بودند، در راستای حفظ، رشد و نمو اسلام و نیز هدایت مردم، تلاش های بسیار نموده اند. از جمله آن تلاشها، سخنان و احادیث فراوان است که با توجه به فعالیت های گسترده آنها، کثیر الحدیث بودنشان امری انکارناپذیر به نظر می رسد؛ ولی همانگونه که در تاریخ حدیث گزارش شده، گاهی افرادی جهت تضعیف شخصی، حدیثی جعل و یا از روی خطا و تدلیس تغییراتی در متن حدیث ایجاد کرده اند. در نتیجه مطلبی نادرست ارائه و به دست متاخرین رسیده و بر این اساس قضاوتهای نادرستی(بویژه از سوی خاورشناسان) ارائه شده است. نسبت به امام سجاد(ع) نیز، روایاتی با صفت «قلیل الحدیث» بودن جعل شده است. این مقاله در صدد بررسی و نقد این روایات و مبرا دانستن آن حضرت، از صفت «قلیل الحدیث» بودن با ارائه ادله گوناگون است.

یکی از مباحث مطرح در علم رجال، مسئله «تمییز مشترکات» است که بر اساس آن، میان دو یا چند شخصیت رجالی خلط صورت گرفته و آنها را یک شخص پنداشته اند. از مصادیق این مسئله، فضل بن شاذان نیشابوری امامی است که بسیاری از بزرگان میان او و فضل بن شاذان رازی عامی تمییز قائل نشده اند. این پژوهش بر آن است که پس از معرفی اجمالی فضل نیشابوری و شناساندن مقام والا و جایگاه علمی او، مسئله تمییز مشترکات را در مورد وی بررسی کرده و با ریشه یابی علت اصلی اشتباه و خلط بین این دو نفر، به لغزش محققانی در این عرصه اشاره نماید.