مجله زبان و ادبیات فارسی
سال دوم شماره 3 (پاییز و زمستان 1384)

در این مقال برآنم که در آغاز، از بلاغت عربی به اختصار، سخن بگویم و سپس به تفاوت های نهانی کلمات اشاره کنم و گفتار ابن خلدون را در این باره بیان کنم و داستان امام عبدالقاهر جرجانی را که پیش از ابن خلدون در کتاب «دلائل الاعجاز» نوشته است، بازگو کنم و آن گاه به مبانی و ریشه های بلاغت مدون عربی به پردازم و سپس از امهات کتب بلاغت فارسی یعنی، 3 کتاب: «ترجمان البلاغه» رادویانی و «حدائق السحر»، رشید وطواط و «المعجم فی معاییر اشعار العجم» شمس قیس رازی که به ترتیب در قرن پنجم و ششم و هفتم هجری نوشته شده، بحث کنم.

مقاله ای که در پیش رواست یا ره آورد حاضر، نقدی است گزینشی و موضعی برخاسته از برخورد نگارنده با مطالبی که در کتابها و نوشته های ادبی و علمی به وقت مطالعه پیش آمده است، این مطالب شمارش افزون باشد و در این اوراق نگنجد، امید می رود در فرصتهایی که دست دهد، گاه گاهی از آنها یاد شود.
مطالب مورد نقد ممکن است دامن گیر خود مولف باشد یا دیگر کسان، چون: محققین و مصححین و حاشیه نویسان.

دستورنویسان، همه بر این باورند که در زبان فارسی فعل مجهول هست اما یکی از زبان شناسان معتقد است در زبان فارسی فعل مجهول وجود ندارد. هر دو نظر از جهتی درست اما راز آن ناشناخته است. در این گفتار بررسی شده که ساخت فعل مجهول در چه صورت فعل مجهول نیست و در چه صورت مجهول است.

یکی از قالب های برجسته ی زبان و شعر پارسی قالب مسمط است که ظاهرآ از منوچهری دامغانی شاعر قرن پنجم آغاز می شود و در طی دوران شعر پارسی، تحولاتی پیدا می کند تا در شعر معاصر به صورت «چارپاره» درمی آید.
در این مقاله تلاش شده است که این مسیر تحول پی گیری شود، علاوه بر آن ارزش شعری و موسیقایی این قالب نیز بررسی شده است.

اینک ما در سال های نخستین قرن 21 قرار داریم و قافله شعر و ادب فارسی با طی نمودن مسیری پرافتخار هم چنان با کوله باری از حکمت و معنویت به راه خود ادامه می دهد. مکتب عالم شمول شعر فارسی، طی قرون متمادی نابغه هایی نظیر رودکی، فردوسی، خیام، سعدی، حافظ، کمال و ده ها تن دیگر را در آغوش پرورانیده و به دنیای ادبیات و فرهنگ تقدیم نموده است که نه تنها مایه افتخار ما فارسی گویان بلکه از افتخارات ادبیات جهانی به شمار می روند. این مکتب در طول تاریخ پرنشیب و فراز خود در مقابل آفت های سیاسی، نظامی، اجتماعی و فرهنگی استوار ماند. از طوفان های تاریخ، سالم به درآمد و شکوه، اهمیت و ارزش خود را جاویدان ساخت.

پیشوایان مکاتب دینی گاه برای اثبات درستی گفتار و دعاوی خود کارهای خارق العاده یی از خود نشان می دادند تا ارتباط خود را با عالم ملکوت عملا نشان دهند. معجزات پیامبران که به قصد تحدی با منکران بود از این گونه است. در تصوف و عرفان خرق عادت های فراوانی از مشایخ صوفیه نقل شده است. در این نوشتار به تحلیل این دعاوی می پردازیم و انگیزه ی صوفیان را از طرح مساله ی کرامات صوفیانه بررسی می کنیم.

اگر امثال عرفی شیرازی (م 1999)، نظیری نیشابوری (م 1021) و طالب آملی (م 1035) را شاعران دوره ی نضج و شکل گیری سبک هندی (اصفهانی) بدانیم و از سویی دیگر شاعری چون بیدل دهلوی (م 1133) را خاتم این سبک بشناسیم، مسلمآ صائب تبریزی (م 1081) حد معادل و اوسط این شیوه به شمار می رود. اشعار او از حیث مضامین، زبان، عناصر خیال، موسیقی و محتوا به گونه ای است که باید او را صاحب سبک دانست، در شعر صائب از وقوع گویی های امثال محتشم کاشانی (م996) و از خیال بافی های افراطی بیدل خبری نیست؛ شعر او مخصوص خود اوست و حقیقتآ باید شیوه ی او را شیوه ی صائب یا «سبک صائب» نام گذاری کرد.
اکنون در این مقاله برآنیم که مضمون آفرینی های صائب را با توجه به نگرش های نو و بدیع وی نگرشی متفاوت با مضمون یابی های شاعران دوره های قبل مورد بررسی قرار دهیم.

عشق از مفاهیم بنیادی حیات بشری و مقوله ای است که گرایش های گوناگون علوم انسانی و معرفتی با رویکردی ویژه بدان پرداخته است؛ در این میان، عارفان به حدیث عشق حقیقی به عنوان اکسیری موثر و ارزشمند در سیر پدیده ها به سوی کمال، نگرشی ویژه داشته اند؛ اندیشه سیال مولانا عبدالرحمن جامی و مثنوی هفت اورنگ وی از جمله عرصه های این جولان و پردازش است که در این نوشتار به اختصار بدان پرداخته شده است.

بطور کلی، دیوانگی از تکنیک های عشق است؛ شرط عرفان دیوانگی است.
با دو عالم عشق را بیگانگی اندرو هفتاد و دو دیوانگیسخت پنهان است و پیدا حیرتش جان سلطانان جان در حسرتشغیر هفتاد و دو ملت کیش او تخت شاهان تخته بندی پیش اومطرب عشق این زند وقت سماع بندگی بندو خداوندی صداعپس چه باشد عشق دریای عدم درشکسته عقل را آنجا قدمبندگی و سلطنت معلوم شد زین دو پرده عاشقی مکتوم شد(1)دیوانگان و مجانین، افرادی هستند که از فرط عقل خود را به جنون زده اند و این جنون به خاطر این است که کارهایی بکنند که مردم شک ننمایند.
دیوانه ای که می رمداز سنگ کودکان بیرون کنش ز شهر که کاملعیارنیستدر ادبیات فارسی، مجنون به عنوان یکی از مقدمان و پیشروان دیوانگان عاشق، حکایت هایی بس دلکش از او به جا مانده است. ماجراهای لیلی و مجنون سمبول و نماد داستان های جنون عاشقانه است؛ یعنی سرنوشت هر عاشقی مانند این دو است.
به طور کلی سه خصوصیت در داستان های مجنون مشاهده می گردد.
1 بریدن از مقام و جاه2 اجتناب از عوام؛ پیروی از سنت های عوام برای عارفان ننگ است.
3 جنون و عشق؛ چرا که مردم فکر می کنند که او دیوانه است.(2)در بررسی های به عمل آمده از دیوانگان عطار، این سه خصوصیت در تمامی آنان دیده می شود؛ یعنی اغلب آنان از جاه و مقام دنیوی بریده اند. پیروی از سنت های عوام را ننگ می شمارند و پیوسته درصدد شکستن این بت ها هستند. و دیگر این که جنون و دیوانگی آنان برای عوام محرز و آشکار است، مردم فکر می کنند که اینان دیوانه هستند.

با تامل و تعمق در مضامین مثنوی این نکته روشن می گردد که: «در عمق افکار و عقاید مولوی و گفته های او، جنبه ای از هواخواهی علی (ع) و خاندان پیغمبر اکرم(ص) وجود دارد که می توان آن را با اساس و پایه اصلی تشیع به معنی عام کلمه، که مرادف با دوستی و معرفت حقیقی اسلام به مقام و منزلت امام علی(ع) و اهل بیت عصمت الله اجمعین است، تطبیق کرد.»(1)تا جایی که ضمن اظهار ارادت به خاندان عصمت و طهارت، دشمنی با این خاندان را در حد کفر و ارتداد می شمارد.
هم چنین از سوی دیگر چنان که همگان نیز بر این نکته واقفند، مثنوی مولانا مشحون از تاثیرپذیری های گوناگون از قرآن و احادیث است و تجلی قرآن و حدیث در این اثر جاودان به اوج خود می رسد و این بهره گیری و اثرپذیری علاوه بر این که نشانه ی دانشمندی و روشن فکری شاعر شمرده می شود، قداست و حرمت خاصی نیز به سروده او بخشیده است و به همین جهت سخن او را برای مردمی که به قرآن و حدیث به دیده ی حرمت می نگرند، ارجمندتر و پذیرفتنی تر ساخته است.
و از این میان با توجه به موضوع بحث ما بهره گیری ها و اثرپذیری ها از کلام نورانی حضرت امام حسین(ع) را که در این کتاب بزرگ تجلی یافته است، باز می نماییم.

داستان های قرآنی در ادب فارسی مورد توجه و استقبال خاص شاعران و نویسندگان قرار گرفته است. این داستان ها به صورت بازنویسی و بازآفرینی یا در قالب تصویرهای شاعرانه مانند: تضمین، تلمیح، اقتباس و... درشعر و نثر فارسی انعکاس یافته است.
یکی از این داستان ها که بسیار مورد توجه شعرای ادب فارسی قرار گرفته است، داستان یوسف است که به تعبیر قرآن «بهترین قصه ها» ست. در این داستان اهداف تربیتی، اخلاقی، اجتماعی و سیاسی فراوانی نهفته است.
حدود سی منظومه از این داستان به نام «یوسف و زلیخا» سروده شده است. تعدادی از این منظومه ها فعلا موجود است و بقیه در دسترس نیست.

جوان مردی» که ریشه در فطرت پاک انسان دارد، تداعی کننده ی صفاتی چون «راستی»، «صفا»، «انصاف»، «شجاعت»، «سخاوت»، «وفاداری»، «ایثار»،«غریب نوازی» و «برآوردن نیاز نیازمندان» است. این آیین پسندیده در سیر تاریخی خود به صورت های گوناگون جلوه نموده است و گروه های مختلفی آن را سولوحه ی زندگی و یا حرفه ی خویش قرار داده اند چنان که در دورانی، بارزترین صورت جوان مردی را باید میان «عیاران» جستجو کرد، در دوران دیگر ورزشکاران و قهرمانان به یمن آراستگی به صفات جوان مردی، لقب «پهلوانی» یافته و جاودانه شده اند، زمانی نیز آمیختگی جوان مردی با زهد و تصوف، خودنمایی می کند و در دورانی دیگر، پیشه وران مختلف در گرایش به این آیین پسندیده، بر یکدیگر پیشی گرفته اند. در این میان پیوند آیین جوان مردی با آداب و اصول مورد قبول اهل طریقت و تصوف، چنان چشم گیر است که هرگونه پژوهشی در آیین جوان مردی بدون مطالعه ی ارتباط تنگاتنگ و دو سویه ی آن با تصوف کامل نخواهد بود.

عادت ها، حصارهای بلند و دیوارهای عبوسی هستند که فرصت تماشای تازه را از انسان می گیرند، این مقاله نگاهی است تازه به سرافرازترین و با صلابت ترین آیت خدا، یعنی کوه شاهنامه.
هبوط انسان بر البرز کوه (اسطوره کیومرث) و عروج او به عالم ملکوت (اسطوره کیخسرو) و الطاف الهی در این بازگشت (اسطوره زال) رمز وحدت وجود است. کوه رمز «مرکز» است و راه یافتن به این مرکز، رهایی از زمان و اتصال به محور جهان است یعنی بازگشت انسان به اصل خود.
در این مقاله سعی شده است گوشه ای از رازهای اسطوره ای و باورشناختی درجغرافیای اساطیری شاهنامه مورد نقدوبررسی قرارگیرد.

مکتب ادبی و هنری «رئالیسم» از جمله مکاتب خوش اقبال و پویاست که شاید یکی از رازهای ماندگاری، حیات و اقبال این مکتب به سبب تنوع و انعطاف حوزه ی واقع گرایی باشد. رئالیسم از منظر فکری و ذوقی دارای نام ها و تعاریف گوناگونی است، رئالیسم: انتقادی؛ سوسیالیستی؛ جادویی و... اما در این میان جای خالی نگاه های معنوی گرایانه و تبیین آن محسوس است.
«رئالیسم معنوی» می تواند اصطلاحی عام باشد که نگاه های واقع گرایی باورمند، از شعور ایمان بشری را در خود جای دهد. و البته این ازمقوله ی جادو و اوهام و خیال نیست....