ماهنامه اکتشاف و تولید نفت و گاز
پیاپی 87 (بهمن و اسفند 1390)

روزی که دست انگلیس از نفت ایران کوتاه شد. بیست و نه خرداد 1330 روزی است که پرچم سه رنگ ایران بر فراز پالایشگاه آبادان به اهتراز درآمد و با خلع ید بریتانیا از صنعت نفت ایران دست استعمار پیر از صنعت نفت ایران کوتاه شد. این رویداد اما تداوم ملی شدن صنعت نفت ایران در 29اسفند1329 بود و بزرگترین ضربه ای که پس از جنگ جهانی دوم بر پیکره استعمار برای امپراتوری بریتانیا وارد آمد.
مدت کوتاهی پس از کشف نفت در ایران، دولت بریتانیا با خرید بخش عمده سهام نفت ایران از دارسی، تمامی امور مربوط به نفت را در اختیار گرفت و شرایطی پدید آمد که دولت ایران نظارتی بر میزان استخراج و فروش نفت نداشت، انگلیسی ها علاوه بر آنکه به صورت غیر قانونی چندین برابر دولت ایران سود می بردند، هیچگاه صورت حساب واقعی را به ایران ارائه می کردند و بیشتر از آنچه به طور رسمی اعلام می کردند، نفت استخراج و از کشورمان خارج می کردند. پس از استعفای رضا شاه از سلطنت و ایجاد فضای باز سیاسی در کشور از اواسط دهه1320 نهضت ملی شدن صنعت نفت ایران با تلاش ها و مبارزات خستگی ناپذیر شیعه شکل گرفت. در نهایت و پس از فراز و فرودهای بسیار پیشنهاد تعدادی از وکلای مجلس در قالب طرح ملی شدن صنعت نفت تحت تاثیر موج نهضت ملی شدن نفت و فشار افکار عمومی مورد تایید قانونگذاری ایران قرار گرفت و در 29 اسفند 1329 به قانون تبدیل شد.

افزایش انتشار گازهای گلخانه ای در جهان ناشی از مصرف بی رویه انواع مختلف حامل های انرژی بوده که سبب بروز پیامدهای منفی برای محیط زیست از جمله گرمایش جهانی شده و اثرات زیست محیطی زیادی را بر مناطق مختلف به ویژه نواحی گرمسیری و نیمه گرمسیر نظیر ایران داشته که گسترش نواحی بیابانی، افزایش نیاز به آب برای کشاورزی، افزونی برخی بیماری ها و...از جمله پیامدهای زیست محیطی آن است. از طرفی دیگر در صورت نبود برنامه ریزی برای کنترل انتشار گازهای گلخانه ای، رشد اقتصاد جهانی در دهه های آتی با رکود قابل توجهی روبرو خواهد شد.
سهم ایران از انتشار گازهای گلخانه ای جهان حدود1/2 درصد است که باعث شده کشور ما از لحاظ تولید و انتشار گازهای گلخانه ای سیزدهمین کشور در جهان باشد که این میزان انتشار نسبت به تولید ناخالص داخلی و تولید اقتصادی کشورمان زیاد و نگران کننده است. به عنوان مثال طی سال های 1994 و 2000میلادی به ترتیب انتشار گازهای گلخانه ای 337 491 میلیون تن معادل دی اکسیدکربن گزارش شده و است در حالیکه میزان نشر گازهای گلخانه ای به ازای تولید ناخالص ملی در افق سال 1400 باید معادل حدود 66میلیون تن دی اکسیدکربن در سال باشد.

با توجه به ورود کشور ایران به مرحله توسعه صنعتی و گشوده شدن مرزهای نوین جهانی و ضروری است که به نقش مدیریت ریسک در سازمان ها، صنایع و نیز پروژه های مختلف کشور باجدیت بیشتری پرداخته شود.چرا که نادیده انگاشتن پدیده ریسک و مزایا و مضرات ناشی از آن، موجب اتلاف میلیاردها دلار سرمایه گذاری انجام شده خواهد شد. از سوی دیگر طی بیست سال آینده بیش از 450 میلیارد دلار سرمایه گذاری در صنعت نفت و گاز کشور مورد نیاز خواهد بود که بخشی از بودجه فوق در حوزه بالادستی اکتشاف هزینه خواهد شد. این امر مستلزم انجام پروژه های لرزه نگاری اکتشافی و توسعه ای خواهد بود. بدیهی است با توجه به ریسک پذیری بالای این گونه پروژه هاع مدیریت ریسک از اهمیت به سزایی در مدیریت یکپارچه پروژه برخوردار می باشد.در این تحقیق با توجه به مسائل اجتماعی، سیاسی، فرهنگی و زیست محیطی خاص کشور، مدیریت ریسک در پروژه های لرزه نگاری اکتشاف و توسعه صنعت نفت و گاز مورد بررسی قرار گرفته و سعی بر آن شده تا راهکارهای مناسب به منظور کاهش ریسک در فرآیند مدیریت ریسک پروژه های لرزه نگاری اکتشاف و توسعه مشخص شود. بنابر این پرسش اصلی در این تحقیق عبارت است از: بررسی وضعیت ریسک های موجود در پروژه های لرزه نگاری اکتشاف و توسعه صنعت نفت و گاز کشور به لحاظ احتمال وقوع، تاثیر و اهمیت، و اینکه چگونه و با استقاده از چه راهکارهایی می توان زمینه های لازم برای مدیریت ریسک پروژه های لرزه نگاری اکتشاف و توسعه صنعت نفت و گاز را فراهم نمود.

توسعه میادین نفتی مستلزم سرمایه گذاری قابل توجه در حوزه های تحت الارضی(عملیات حفاری چاه ها، سرویس های حفاری، تعمیر و تکمیل چاه هالله) و سطح الارضی(احداث شبکه های جمع آوری، تاسیسات فرآورش و انتقال نفت خام) می باشد. بیش از 50% هزینه های سرمایه گذاری اولیه (CAPEX) در توسعه یک میدان نفتی و حجم قابل توجهی از هزینه های عملیاتی (OPEX) تولید، مرتبط با تاسیسات سطح الارضی تولید مشتمل بر شبک های جمع آوری، تسهیلات فرآورش نفت خام و جمع آوری گازهای همراه نفت و سیستم انتقال نفت به محل مورد نظر می باشد. بدیهی است در مراحل انجام مطالعات مفهومی و طراحی پایه (FEED) تاسیسات سطح الارضی تولید (شامل سیستم جمع آوری نفت، تاسیسات فرآورش نفت و گاز و سیستم انتقال نفت)، تعریف گزینه های مختلف و انجام مطالعات حساسیت سنجی، آنالیز اقتصادی گزینه های موجود و در خاتمه انتخاب بهترین گزینه، از جمله الزامات طراحی مناسب جهت تاسیسات تولید می باشد. در این راستا، انجام مطالعات بهینه سازی در مراحل طراحی مفهومی و تهیه و نهائی سازی برنامه جامع توسعه یک میدان نفتی(MDP) و FEEDبه منظور حداقل سازی هزینه ها در عین حصول اطمینان از استمرار تولید در طول دوره 30ساله عمر تاسیسات، مدنظر و پر اهمیت می باشد.

هدف از بهره گیری از تکنیک فهرست مقدماتی مخاطرات (PHL) و در درجه اول شناسایی و فهرست نمودن مخاطرات بالقوه سیستمی و در مرحله بعد شناسایی پارامترهای بحرانی ایمنی و طبقه بندی رویدادهای ناخوشایند می باشد. این تکنیک در ابتدای فرآیند توسعه طراحی سیستم و قبل از هر نوع تحلیل مخاطره دیگری به کار گرفته می شود و ابزاری است در دست مدیران برای تخصیص منابع به مناطقی که در فاز طراحی مخاطره آمیز تشخیص داده شده اند. با توجه به پیشرفت طراحی و دسترسی به اطلاعات بیشتر، تحلیل های مخاطره بعدی، مخاطرات شناسایی شده توسط این تکنیک را با جزئیات و تفصیل بیشتری دنبال خواهند نمود. در واقعPHL طراحی را از دیدگاه ایمنی مورد بررسی قرار می دهد. این روش را می توان برای هر نوع سیستم که در فاز مقدماتی توسعه قرار دارد، اعم از سیستم منفرد یا چند سیستم یکپارچه، استفاده نمود.

در حال حاضر مباحث مربوط به اساس نامه شرکت ملی نفت ایران مورد توجه قرار گرفته است و آخرین اخبار از عزم دولت و مجلس ارائه اساس نامه جدید حکایت دارد.اساس نامه ای که طبق قانون، اکنون می بایست 27سال ازعمرش گذاشته باشد، هنوز متولد نشده است. اساس نامه کنونی شرکت ملی نفت ایران مصوب سال1353 است اما از سال 1362 خواست هایی مبنی بر تغییر و ارائه اساس نامه جدید طرح گردید زیرا به عقیده کارشناسان، اساس نامه در برخی مسائل نظیر موضوع درآمد شرکت و نوع ارتباط دولت-شرکت با نارسایی ها و کمبودهایی مواجه بود. از آن زمان 27 سال سپری شده و چنانچه این تغییر و ارائه اساس نامه جدید در همان زمان صورت می گرفت، در طول این مدت و پس از دریافت بازخوردهای متعدد، این شرکت به مدلی بهینه و مطلوب دست یافته بود. این مهم تاکنون به دلایلی که موضوع این نوشتار نیست، انجام گرفته است. امید است که تلاش کنونی مجلس و تمایل دولت این بار نتیجه بخشد و با ارائه اساس نامه ای قوی، شرکت ملی نفت از استقلال و هویتی در شان خود برخوردار شده و برکات آن به اقتصاد و امنیت ملی ایران برسد.

هجوم ذرات جامد یا سیال موجود در گل حفاری به داخل خلل و فرج سنگ یا پدیده هرزروی گل گاهی آسیب شدید سازند تولیدی را در پی دارند و یا با نفوذ به درون برخی از سازندها، باعث تورم آن ها و در نتیجه ایجاد مشکلاتی از قبیل مسدود شدن چاه و یا گیر کردن رشته حفاری درون چاه می شوند. از این رو طراحی و بهبود سیالات حفاری مناسب جهت حفاری این گونه سازندها، از اهمیت زیادی برخوردار است. بنابر این به منظور مطالعه تاثیر میکروار گانیسم ها بر سیالات حفاری، آزمایش هایی بر روی گل حفاری پایه طراحی شد. در این آزماییش ها با استفاده از کشت باکتری های مختلف در گل پایه در دما و مدت زمان مشخص، اقدام به اندازه گیری پارامترهای مورد نظر نظیر میزان صافاب و اندود کیک گل شد. افزایش اندود گل، کاهش صافاب در برخی از سیالات و ایجاد مقاومت ژلی متفاوت و ساخت سیالات بهینه جهت حفاری سازندهای غیر مستحکم و متورم در برابر نفوذ صافاب گل پایه آبی از دستاوردهای این آزمایش است.

اندیشمندان حوزه اقتصاد کلان بین الملل بر این باورند که برخلاف قرون گذشته که اشغال سرزمین ها تضمین کننده ورود ثروت به یک کشور بود، در قرن 21 توان مهار منابع انرژی خطوط انتقال آن، تضمین کننده ورود ثروت است.
در پی انقلاب صنعتی، به تدریج انرژی به یکی از عوامل مهم تولید تبدیل گردید و در قرن بیستم به عنوان یکی از مولفه های مهم در شکل گیری و یا تغییر قلمروهای ژئواستراتژیک ساخته شد. بر همین اساس، طی دهه های گذشته کشورهای حوزه خلیج فارس به دلیل برخورداری از منابع عظیم نفت و گاز همواره به عنوان یکی از مناطق ژئوپلتیک جهان قلمداد شده اند.
اما با کشف ذخایر قابل توجه هیدروکربنی در حوزه دریای مازندران و کشورهای پیرامون آن، قلمرو ژئواستراتژیک منطقه خاورمیانه تا منطقه آسیای میانه و قفقاز گسترش یافت و قلمرو ژئواستراتژیکی جدیدی به نام «خاور نزدیک بزرگ» تسکیل شد که به دلیل ایفای نقش حیاتی در دهه های آتی در تامین نفت و گاز به عنوان«شاهین تعادل جهان در قرن21» نامیده می شود. در چنین شرایطی، ایران به دلیل قرار داشتن در قلب خاور نزدیک بزرگ، دارا بودن رتبه اول ذخایر هیدروکربنی قابل استحصال در جهان، ظرفیت بالای تولید و صادرات نفت و گاز و موقعیت سرزمینی ویژه برای تبدیل شدن به دالان استراتژیک تجارت نفت و گاز منطقه و جهان، از اهمیت بی نظیری برخوردار است.

در سال های اخیر، کاربرد تخمین و پایش در بسیاری از زمینه های صنعت حفاری مورد توجه محققین قرار گرفته است. یکی از اهداف مهم پا پیش و کنترل چاه جلوگیری از ورود ناخواسته سیال ساندی به حفره چاه می باشد که در صورت عدم کنترل به موقع، منجر به فوران چاه خواهد شد. بنابراین، پایش و تخمین فشار ته چاهی در حین حفاری از الزامات این عملیات تلقی می شود. در این مقاله با بررسی و امکان سنجی تکنیک های متفاوت تخمین، امکان پایش فشار ته چاهی در حین عملیات حفاری در چاه های نفتی با درنظر گرفتن مسائل کلیدی و حساس عملیاتی مورد ارزیابی قرار گرفته است. همچنین توانایی های روش جدید (تخمین گر تطبیقی) با روش مرسوم مقایسه و مزیت های آن بررسی شده است. بدین منظور با استفاده از داده های عملیاتی در دسترس از چاه های مورد مطالعه نتایج حاصل از سیستم پایشی طراحی شده در محیط شبیه ساز پیاده سازی و عملکرد به دست آمده مورد ارزیابی قرار گرفته است.

یکی از پدیده های مهم در صنعت رسوب موادآلی سنگین همچون آسفالتین می باشد که منجر به کاهش ضریب پخش و تغییر ترشوندگی سنگ مخزن شده و در نتیجه تاثیر نامطلوب در بازیافت نفت و بازده اقتصادی را به دنبال خواهد داشت. در این مقاله از شبکه عصبی مصنوعی باسیستم پیشخور برای پیش بینی رسوب آسفالتین، در اثر اضافه نمودن حلال استفاده شده است. در ادامه با بهینه سازی الگوی ازدحام ذرات (PSO)،شبکه عصبی مصنوعی(ANN) نیز بهینه سازی گردیده است. بهینه سازی الگوریتم ازدحام ذرات به منظور تعیین وزن های اولیه مورد استفاده قرار گرفته است. در این مقاله ترکیب شبکه عصبی مصنوعی به همراه بهینه سازی الگوی ازدحام ذرات (PSO-ANN) بر روی داده های آزمایشگاهی به کار گرفته شده است. در انتها عملکرد PSO-ANN با مدل مقیاس مقایسه شد که نتایج نشان دهنده اثربخشی مدل PSO-ANN می باشد.

آب به عنوان سیال موجود در تمامی انواع سنگ مخزن یافت می شود. با توجه به مشکلات بسیاری که تولید آب به همراه خواهد داشت، شرکت های تولیدکننده نفت همواره در تلاش هستند تا از تولید آن جلوگیری نمایند. در غیر این صورت برای فرآورش و دفع آن مجبور به برنامه ریزی و صرف هزینه های گزاف خواهند بود. تولید آب ناخواسته در میادین نفت و گاز سبب محدود شدن عمر چاه های تولیدی شده و هزینه های بسیاری را نیز در پی خواهد داشت. کلید یافتن یک راه حل مناسب جهت کنترل آبدهی چاه های تولیدی، تشخیص ماهیت و منشاء تولید آب ناخواسته در میدان می باشد. تاریخچه تولید مناسب از مخزن اطلاعات ارزشمندی را در راستای کمک به تشخیص علت آبدهی در اختیار خواهد داد. از این رو ارزیابی یکپارچه اطلاعات تولیدی نقش بسیار مهمی را در طراحی استراتژی مناسب و موثر جهت کنترل تولید آب در میدان خواهد نمود. این مقاله ابتدا با استفاده از آنالیز اطلاعات تولید، راه های شناسایی مشکلات تولید آب نا خواسته در چاه را معرفی می کند و سپس کاربرد تلفیقی این روش ها را جهت شناسایی و کنترل آبدهی در یکی از میادین نفتی فلات قاره ایران ارائه می دهد.

امروزه افزایش عمق چاه های نفت و گاز تاثیر بسزایی در میزان خرابی رشته حفاری و هزینه های تمام شده عملیات حفاری دارد. چنانچه این خرابی ها منجر به بریدن رشته حفاری در چاه گردند هزینه های حفاری چاه ها افزایش قابل توجهی خواهند یافت. عوامل مختلفی در خرابی رشته حفاری موثرند. این عوامل ممکن است به صورت تکی و یا دسته جمعی باعث تخریب رشته حفاری شوند. از جمله مهم ترین نمونه های خرابی می توان به شوئیدگی رشته حفاری اشاره نمود. این تحقیق با هدف بررسی مشکل خرابی رشته حفاری در چاه شماره 2 میدان پلنگان در اثر شوئیدگی های متوالی انجام گرفته است. عملیات حفاری این چاه با 24 مورد شوئیدگی در حفاری حفره های«26 و 1/2» 17 تا عمق 2759 متری مواجه گردیده به طوری که شش مورد از آن ها منجر به بریدن رشته حفاری در قسمت متعلقات تحتانی شده است. مجموعا «17 درصد از شوئیدگی ها در لوله های حفاری در این چاه نشان داد که با توجه به خصوصیات فیزیکی لوله های حفاری و متعلقات تحتانی به کار رفته در حفاری این چاه و همچنین بررسی مهمترین پارامترهای تاثیرگذار در عملیات حفاری مانند بیشترین وزن اعمال شده روی مته، گشتاور و فشار ستون سیال حفاری، خستگی رشته حفاری در اثر ارتعاشات شدید مهم ترین علت ایجاد شوئیدگی رشته حفاری در چاه شماره 2 میدان پلنگان به شمار می رود.

مطالعه حاضر به منظور بررسی دلایل ایجاد ترک و شکستگی در پوشش لسی شمال غرب سرخس انجام شده است. برای این منظور چهار ترانشه عمیق با عمق حدود 3متر بر روی محل های ایجاد ترک حفر شده و از عمق های مختلف نمونه گیری شده است. طبق آزمایش های انجام شده خاک های منطقه بر اساس طبقه بندی یونیفاید در گروهML و از نظر دانه بندی در گروه لس سیلتی قرار می گیرند. وزن واحد حجم به دست آمده برای این خاک ها از 2/68 تا 2/72 گرم بر سانتی متر مکعب، متغیر است. نتایج آزمایش های واگرائی نشان می دهد که این خاک ها جزو خاک های نیمه واگرا محسوب می گردند. همچنین آزمایش های رمبندگی بر روی چهار نمونه خاک نشان می دهد که لس های منطقه دارای پتانسیل رمبندگی هستند.

سازند سروک (آلین-تورونین) یکی از واحدهای کربناته گروه بنگستان بوده و یکی از مخازن مهم هیدروکربنی در حوضه زاگرس را تشکیل می دهد. میدان نفتی آزادگان در فروافتادگی دزفول شمالی، در جنوب غرب ایران واقع است. هدف از این مطالعه شناسایی انواع دولومیت ها و نحوه تاثیر آن ها بر کیفیت مخزنی سازند سروک در میدان نفتی آزادگان است. بررسی های پتروگرافی نشان می دهد که این ساند در منطقه مورد مطالعه به طور عمده از سنگ های کربناته تشکیل شده است و فرآیند دولومیتی شدن این سازند را تحت تاثیر قرار داده و باعث تغییر در میزان تخلخل شده است. از آنجایی که دولومیت به دلیل پایداری شیمیایی و مقاومت در برابرانحلال فشاری در حین تدفین، تخلخل و نفوذپذیری خود را بهتر از سنگ های آهکی حفظ می کند، این فرآیند نقش موثری در افزایش کیفیت مخزنی ایفا کرده است. انواع دولومیت های سازند سروک براساس اندازه، فابریک ومرز بلورها به دو گروه دولومیت نوع دوم و نوع سوم تقسیم می شوند که طی مراحل دیاژنز ثانویه تشکیل شده اند. این بررسی نشان می دهد که فقط دولومیت های نوع دوم با حفظ تخلخل و نفوذپذیری باعث افزایش کیفیت مخزنی سازند سروک در میدان مورد مطالعه شده اند.