فصلنامه نقد ادبی
پیاپی 13 (بهار 1390)

بهام در مفهوم عام و رایج خود با ابهام در مفهوم هنری آن تفاوت دارد. ابهام به مفهوم شناخته شده اش و آن چنان که در برخی از منابع سنتی بلاغت مطرح می شود، مترادف با غموض و پیچیدگی است و نوعی ضدارزش تلقی می شود؛ در حالی که ابهام به مفهوم هنری خود، یکی از عناصر جوهری شعر است؛ زیرا مجال دریافت های متکثر و چندمعنایگی اثر را سبب می شود و این امکان را به خواننده می دهد تا به گونه ای در بازآفرینی اثر با آفریننده آن مشارکت داشته باشد. ابهام به معنای هنری خود، بیشتر در صور ابهام ذاتی و ارادی شعر نمود می یابد و بخشی از آن، محصول قریحه تربیت شده شاعر است. این پدیده ادبی بیشتر در هیات ابهام صرفی، ابهام نحوی، ابهام تصویری، ابهام تعبیری و ابهام توصیفی ظاهر می شود. هر یک از گونه های یادشده ابهام، پشتوانه ای از ارزش های بلاغی را نیز به همراه دارد. تحلیل هر کدام از گونه های ابهام، ابعاد مهمی از بار هنری شعر را آشکار می کند. گونه های مختلف ابهام ذاتی و ارادی با جلوه های هنرمندانه در گستره وسیعی از سروده های سرایندگانی مانند حافظ، سبب ظرفیت های تاویلی وسیعی شده است؛ به گونه ای که بخشی از مقبولیت سراینده بزرگی مانند حافظ که اغلب به عنوان شاعری ای هام پرداز شهرت یافته، در ابهام های هنری او است. این مقاله بر آن است تا با بحث درباره پیشینه دریافت ابهام به مفهوم هنری اش، به تحلیل هر یک از گونه های آن و شناخت بنیان ارزش هایشان بپردازد.

ادبیات و نمودهای مختلف آن همانند شعر در دایره ی گسترده ای از دانش های بین رشته ای قرار می گیرند. همین امر موجب گردیده مناسبات متنوعی میان ادبیات و از آن سو شعر با سایر رشته های دانش وجود داشته باشد. هر چند ممکن است در نگاه اول بعضی از این رابطه ها به نظر ناممکن بیاید. رابطه ی میان شعر و اقتصاد از این گونه است. رویکردهای موجود به مقوله ی شعر بیشتر از منظرهای تاریخی، فرهنگی و هنری، زیبایی شناسانه و اجتماعی بوده و کمتر از منظر اقتصاد به آن نگریسته شده است. این مقوله می تواند موضوع پژوهش های بنیادین و کاربردی در حوزه ی ادبیات و اقتصاد باشد. پژوهشگر با علم به این مسئله تلاش نموده ضمن محدود نمودن ادبیات موضوع، به جنبه های بنیادین آن نگریسته تا مخاطب به کلیدهایی برای ورود به مباحث گسترده تر دست یابد. به این منظور،رابطه شعر و اقتصاد در یکی از بزرگترین شاعران غربی قرن بیستم، ازرا پاند، موضوع پژوهش این مقاله در نظر گرفته شده است. در این مقاله با نگاهی تحلیلی نمودهای مناسبات میان شعر و اقتصاذ را در اشعار و آثار وی ردگیری می کنیم. در نتیجه گیری نیز سعی شده است براساس نتایج به دست آمده از تحلیل های فوق به مقدمه بازگشته و گزاره هایی تفسیری در باب رابطه ی شعر و اقتصاد و ضرورت بازنگری این رابطه بیان گردد.

در این مقاله از منظر نشانه شناسی به بررسی امکان شکل گیری ای هام بر صحنه ی تئاتر پرداخته شده است. در راستای نیل به این مقصود ابتدا به تعاریف موجود از ابهام و ای هام در بلاغت ادبی مراجعه شد. با مراجعه به این تعاریف مشخص گردید، سرچشمه وقوع ابهام و ای هام در ادبیات، کلمات چند معنی هستند و نظرات غالب در زمینه ی تمایز بین ابهام و ای هام، بر موضع و قصد تاکید دارند. باارائه ی مثالی در این وجه تمایز تشکیک حاصل آمد و در نهایت همبافت به عنوان مرجع قضاوت در ابهام یا ای هام بودن کاربرد کلمه ی چندمعنایی برگزیده شده و تعریفی که مقاله بر آن مبتنی است، به دست آمد. در انطباق تعریف به دست آمده با نشانه شناسی، مفهوم دلالت چندگانه به عنوان معادل کاربرد کلمات چند معنایی گرفته شد و دوام ابهام معنایی حاصل از دلالت چندگانه، شرط اساسی اطلاق ای هام بر کاربرد نشانه ی بالقوه دارای امکان دلالت چندگانه معرفی شد. در جستجوی امکان ظهور ای هام در اجرا و بر روی صحنه، عوامل زیر به عنوان محدودکننده ی این امکان،شناسایی شدند. از بین رفتن بافت های موقعیتی که مدلول های نشانه ی دارای دلالت چندگانه در آن ها بر مدلول های متفاوت دلالت می کنند به جهت لزوم ارتباط آن بافت ها با آن چه بر اساس ذات بازنمودی نمایش، می تواند بر صحنه حاضر شود؛ تراکم نظام های نشانه ای در تئاتر به جهت آن که ممکن است مدلول های متفاوت نشانه ی دارای دلالت چندگانه در یکی از این نظام ها نفی شوند و زنده بودن اجرای نمایش که مانع از جمع مدلول های متفاوت نشانه ی دارای دلالت چندگانه در ذهن تماشاگر در طول تماشای نمایش می شود.

یکی از جایگاه هایی که زن گاهی در آثار کلاسیک فارسی در آن قرار می گیرد، جایگاهی است که در آن به عنوان کنیز، در خدمت فرد یا گروهی از افراد دیگر است. زن در این جایگاه، در نقشی منفعل و اغلب به عنوان یک هدف جنسی صرف و در خدمت غرایز فردی در جایگاه اجتماعی بالاتر است. هدف این جستار ارائه تحلیلی از کنیزک به عنوان عاملی داستانی در مثنوی مولوی است. بدین منظور از الگوی کنشگرهای گریماس که الگویی کارآمد در تعیین میزان کنش مندی یا کنش پذیری یک عامل داستانی است، استفاده نمودیم. گریماس در معنا-شناسی روایی الگویی را پیشنهاد می دهد که شامل شش کنشگر است. این کنشگرها تمامی کنش های داستانی را تحت پوشش قرار می دهند.این شش کنشگر عبارتند از کنشگر، شئ ارزشی، فرستنده، گیرنده، بازدارنده و سود برنده. در راستای هدف این جستار، با بررسی شخصیت کنیزک در ارتباط متقابل او با عوامل داستانی دیگر، طبق یک بررسی آماری به این نتیجه رسیدیم که شخصیت کنیزک، تقریبا در تمام موقعیت های چهارده گانه ی بررسی شده، در جایگاه شئ ارزشی و به عنوان مفعول شخصیت هایی چون شاه، خلیفه و پهلوان قرار می گیرد و از آنجایی که در تمام موارد بررسی شده، نیروی تحریک کننده ی کنشگر عامل شهوت است، کنیزک در تمام موقعیت های بررسی شده، کاملا منفعل و در نقش یک هدف جنسی است.

در آثار داستانی بررسی موتیف و نشان دادن ارتباط آن با سایر عناصر داستان به تجزیه و تحلیل دقیق تر و درک بهتر اجزای داستان بویژه پیام های ضمنی آن کمک می کند. صادق هدایت از نویسندگانی است که گاه آگاهانه و گاه ناخودآگاه در داستانهایش عناصری را که در شمول موتیف قرار می گیرند به کار برده است. موسیقی، نقاشی، تیرگی و سرما و سایه از جمله عناصر تکرار شونده و عرب ستیزی، غلبه و قدرت سرنوشت، بی اختیاری آدمی، انزواطلبی از جمله درونمایه های تکرار شونده در داستانهای هدایت و همه این موارد در شمار موتیف های داستانهای او هستند.
این عناصر و مفاهیم در داستانهای هدایت به نحوی معنی دار تکرار شده اند و در این تکرار گاه قصد هنری نویسنده و گاه دغدغه های فکری و عاطفی او در کار بوده است. موتیف های مفهومی (درونمایه ای) برای خواننده، دورنمایی از جهان بینی هدایت و دیدگاه خاص او به زندگی و انسان و همچنین ویژگی های شخصیتی و حساسیت های وی را آشکار می کنند. علاوه بر بررسی موتیف های غالب در داستان ها، در این مقاله نشان داده شده است که انواع موتیف ها مانند رنگها و ابزار و اشیای خاص یا بعضی رفتارها و حرکتهای قهرمانان که در یک داستان مستقل تکرار شده اند، کارکردهای مهمی در داستان دارند و درانسجام اثر و تقویت پیرنگ و در شخصیت پردازی و فضاسازی های داستان موثر بوده اند.
واژه های کلیدی: موتیف، داستان نویسی، صادق هدایت، نقد ادبی.

ادبیات و نمودهای مختلف آن همانند شعر در دایره ی گسترده ای از دانش های بین رشته ای قرار می گیرند. همین امر موجب گردیده مناسبات متنوعی میان ادبیات و از آن سو شعر با سایر رشته های دانش وجود داشته باشد. هر چند ممکن است در نگاه اول بعضی از این رابطه ها به نظر ناممکن بیاید. رابطه ی میان شعر و اقتصاد از این گونه است. رویکردهای موجود به مقوله ی شعر بیشتر از منظرهای تاریخی، فرهنگی و هنری، زیبایی شناسانه و اجتماعی بوده و کمتر از منظر اقتصاد به آن نگریسته شده است. این مقوله می تواند موضوع پژوهش های بنیادین و کاربردی در حوزه ی ادبیات و اقتصاد باشد. پژوهشگر با علم به این مسئله تلاش نموده ضمن محدود نمودن ادبیات موضوع، به جنبه های بنیادین آن نگریسته تا مخاطب به کلیدهایی برای ورود به مباحث گسترده تر دست یابد. به این منظور،رابطه شعر و اقتصاد در یکی از بزرگترین شاعران غربی قرن بیستم، ازرا پاند، موضوع پژوهش این مقاله در نظر گرفته شده است. در این مقاله با نگاهی تحلیلی نمودهای مناسبات میان شعر و اقتصاذ را در اشعار و آثار وی ردگیری می کنیم. در نتیجه گیری نیز سعی شده است براساس نتایج به دست آمده از تحلیل های فوق به مقدمه بازگشته و گزاره هایی تفسیری در باب رابطه ی شعر و اقتصاد و ضرورت بازنگری این رابطه بیان گردد.

یکی از ویژگی های طبیعت گرایی شعر معاصر فارسی، توجه به جنبه هایی از طبیعت و جهان عینی است که به دلیل اشتمال بر فضاهایی نیمه روشن یا تاریک، مبهم، رازآمیز و ترسناک در خواننده تداعی گر ملالت، انزجار، تباهی، زوال و نیستی است. تصویرهایی از این دست در این پژوهش «طبیعت سیاه» نامیده می شود.
روی آوردن به «طبیعت سیاه» معلول تحولات فلسفی، سیاسی اجتماعی و طرح اندیشه های نو در مباحث انسان شناسی و زیبایی شناسی دو قرن اخیر اروپاست. در نوشته حاضر ابتدا تاثیر هر یک از عوامل مذکور بر نگرش نوین طبیعت گرایانه شاعران مورد نقد و بررسی قرار می گیرد، آن گاه به چگونگی ظهور این پدیده در شعر فارسی پرداخته خواهد شد.
اولین نمونه های توجه به طبیعت سیاه را می توان در عصر مشروطه و در اشعار میرزاده عشقی مشاهده نمود. در شعر نیما طبیعت سیاه تعمیق و گسترش می یابد و در دهه های بیست و سی سیاه ترین جلوه های طبیعت را در اشعار شاعرانی چون فریدون توللی و نصرت رحمانی می توان یافت.

این مقاله، کتاب ساختار داستانی حکایت های عرفانی را از دیدگاه رهیافت روایت شناختی بررسی و نقد می کند. ابتدا به سنت تبدیل رساله های دانشگاهی به کتاب اشاره می شود که در سالیان گذشته رشد فزاینده و البته پذیرفتنی داشته است. سپس، از سازگان کتاب که در نه فصل تنظیم شده، ذکر به میان می آید و آنگاه، هر فصل و به ویژه مباحث مربوط به دستور زبان روایت، به تفصیل مرور و بررسی می شود. از آن جمله است مباحث مربوط به روایت، پی رنگ، زاویه دید، شخصیت پردازی، زمان و الخ. البته، نقطه ضعف کتاب این است که این مباحث را از دیدگاه نظریه های سنتی روایت پردازی بحث کرده و از منابه جدید کمک نگرفته است. این مفاهیم همگی در فصل دوم کتاب بحث شده اند. بخشی دیگر از مقاله، مسایل مربوط به بینامتنیت را بررسی می کند که اساس فصل سوم کتاب است. از جمله مهم ترین نتایج، یکی این است که گرچه کتاب نثری روان و سلیس دارد، به مسایل فنی روایت شناسی و بینامتنیت کم تر توجه کرده و عمده دلیل این امر نیز فقدان منابع کارآمد و روزآمد است.