نشریه قرآن پژوهی خاورشناسان (قرآن و مستشرقان)
پیاپی 1 (پاییز و زمستان 1385)

متن حاضر اقتراحی است در مورد قرآن و مستشرقان که با حضور اساتید حوزه و دانشگاه آقایان حضرت آیت الله معرفت، دکتر رضایی اصفهانی و استاد محمدحسین محمدی برگزار شده است و در مورد اهداف مستشرقان و آسیب شناسی تحقیقات آن ها، شیوه برخورد با آنان و ضرورت وجود مجله تخصصی و رشته قرآن و مستشرقان در سطح عالی (دکتری) مباحثی مطرح شده است.

در این نوشتار، نخست معنای واژه «استشراق» بررسی و تعریف خاص آن اسلام شناسی غیرمسلمانان بیان شده و سپس تاریخچه شرق شناسی و شش مرحله آن به کاوش گذاشته شده است که از آغاز روابط سیاسی شرق و غرب و رقابت تمدن های آن ها شروع می شود و در ادامه، آشنایی غربی ها با اسلام و نقدنویسی انفرادی علیه آن، ترجمه قرآن، دفاع کلیسا و جنگ های صلیبی و انتقال علوم و تمدن اسلامی به غرب به بحث گذاشته شده است. (تذکر: چهار مرحله دیگر شرق شناسی در مقاله بعدی بررسی می شود.)

نوشتار حاضر پس از بیان پیشینه نگارش دائره المعارف های قرآنی، به معرفی دائره المعارف قرآن «لایدن» می پردازد و در این راستا، از ترجمه و تحلیل مقدمه آن که توسط خانم دکتر «مک اولیف» نگارش یافته، بهره می گیرد؛ سپس نقاط قوت و ضعف کلی این دائره المعارف را مورد بررسی قرار می دهد.

مراد از «تاریخ گذاری قرآن» تعیین تاریخ نزول آیات و سور قرآن است. با توجه به این که این موضوع پژوهشی تاریخی است، مبنا و روش تحقیق درست آن، استناد به دلایل تاریخی، روایات معتبر و مضامین آیات و سور است؛ بدین لحاظ، قرآن پژوهان مسلمان، اغلب در این زمینه به روایت ابن عباس استناد کرده اند و براساس آن به ترتیب نزول سوره ها پرداخته اند، ولی خاورشناسان از آن جا که بیشتر بررسی لحن، آهنگ و سبک آیات و سور را ملاک و مبنای تحقیق خود قرار داده اند و یا آن که به روایات ضعیف استناد جسته اند، به نتایجی نادرست دست یافته اند، به گونه ای که نتیجه پژوهش آن ها در ارائه ترتیب سوره ها نه تنها با ترتیب روایی ناسازگار می باشد، بلکه میان ترتیب های خودشان نیز تفاوت و ناسازگاری های بسیار زیادی مشاهده می شود و این نشان می دهد که معیارها و مبانی آن ها چیزی جز ذوقیات و تخیلات محض نبوده است.
مهم ترین خاورشناسانی که در این مقوله به گونه مفصل تحقیق نموده اند، عبارت اند از:تئودور نولدکه، گوستاووایل، رودول، بلاشر، ریچاردبل، ویلیام مویر، گریم و هرشفلد.
بایسته یادآوری است که از میان نامبردگان، فقط ریچاردبل به تاریخ گذاری آیات پرداخته است، ولی دیگران محور پژوهش خود را تاریخ گذاری سوره ها قرار داده اند. در این مقاله به نقد و بررسی پژوهش ریچاردبل در زمینه تاریخ گذاری آیات می پردازیم.

یکی از شخصیت های خاور شناس معاصر، رژی بلاشر فرانسوی است. وی در مقدمه مبسوطی که به مناسبت ترجمه قرآن به زبان فرانسوی بر این کتاب نگاشته، بحث های گسترده ای درباره تاریخ و علوم قرآنی انجام داده که از مهمترین موضوعات آن مسئله جمع و تدوین قرآن در زمان رسول خدا و پس از رحلت آن بزرگوار است. بلاشر در تحقیقات خود، کتابت و تدوین قرآن در زمان پیامبر را غیر کامل دانسته و همین کار را پس از آن حضرت به صورت مسئله ای شخصی بر حسب اجتهادات صحابه در دوران ابوبکر و یا اقدامی حکومتی در دوره عثمان آنهم ناظر به منافع قومی و قبیله ای خاص اعلام کرده است.این نظرات با توجه به پیش فرض های خاص خاور شناسان در مطالعات اسلامی و روش تحقیق ویژه آنان، قابل نقد و تامل جدی است.

مقاله حاضر ترجمه بخشی از جلد دوم کتاب تاریخ قرآن (اثر مشترک تئودور نولدکه و فریدریش شوالی) است که به موضوع روایت جمع دوم قرآن معروف به توحید مصاحف در عصر عثمان می پردازد. نویسنده که در بخش دیگری از نوشته خود روایات جمع و تدوین نخست در زمان ابوبکر را بررسی کرده و آنها را از نظر تاریخی نپذیرفته است، در اینجا نیز به نقل و نقد روایت متداول و نیز اشاره به روایات غیرمشهور در باب جمع عثمان می پردازد و جزئیات بسیاری از این روایات را با هم مقایسه می کند. در قسمت پایانی، مولف به بررسی ترتیب سوره ها در مصحف عثمانی و مقایسه رابطه طول سوره با جایگاه کنونی آن در قرآن می پردازد.
البته مترجم در مقدمه به بررسی دیدگاه نلدکه پرداخته و دیدگاه های مخالف او نیز اشاره کرده است.

یکی از مباحث مهم و اساسی در تاریخ قرآن، که اقوال مختلفی درباره آن ابراز شده، جمع آوری قرآن است. برخی آن را مربوط به زمان پیامبر اسلام و به دستور خود او می دانند و برخی آن را مربوط به بعد از رحلت پیامبر و مختص به زمان ابوبکر و یا عثمان می دانند. مستشرقان نیز سهم خود را در این بخش از تاریخ قرآن ایفا نموده و نظریاتی را بیان کرده اند که یکی از آن ها تئودور نولدکه مجارستانی است. وی کتابی در زمینه تاریخ قرآن به عنوان رساله دکترای خود نوشت و در آن، عقاید خود را درباره اصل قرآن و جمع آوری آن مطرح کرد.
در نوشتار حاضر، برخی باورهای او را مانند عدم جمع قرآن در زمان پیامبر، جمع آوری علی، عقیده نولدکه پیرامون جمع قرآن و زمان توحید مصاحف کاویده، و در پایان به معنای «جمع قرآن» و اقوال مختلف و مراحل جمع آوری قرآن اشاره کرده ایم.