نشریه کلام اسلامی
پیاپی 81 (بهار 1391)

اتفاق اعم از بخت است. بخت در مورد انسان به کار می رود، اما اتفاق در غیر او نیز کاربرد دارد. این دو واژه کاربردهای مختلفی دارند: 1) تفسیر پدیده به وسیله علل ناشناخته که فراتر از عقول انسان است؛ 2) پدیده ای که تنها دارای علت مادی بوده و فاقد علت فاعلی و علت غائی است؛ 3) پدیده ای که علت غائی ندارد،هر چند دیگر علل را داراست؛ 4) پدیده ای که برای غایتی انجام می شود، اما به غایت دیگر منجر می شود. 5) اتفاق به معنای فقدان رابطه علی و معلولی بین دو قضیه. در کاربرد اول باید آن علت نامرئی را در دایره علل و نه در فراتر از آن جست. برای کاربرد دوم به تشکل جهان از ذرات پراکنده به طور اتفاقی و بدون علت و فاعل ذی شعور و بالتبع بدون علت غائی مثال می زنند. این در حالی است که این فرضیه با اشکالات فراوانی از جمله هدفمندی جهان طبیعت روبروست که حاکی از علت فاعلی و علت غائی است. فرضیه کاربرد سوم نسبت به اصل فعل صحیح است، اما نسبت به شخص فعل درست نبوده و بدون غایت نیست. باری کاربرد چهارم نیز به کندن زمین برای استخراج آب و وصول به گنج به طور اتفاقی مثال می زنند. در این مورد نیز سخن پیشین (غایتمندی نسبت به شخص فعل) صادق است.

آیه 52 سوره مبارکه حج، بیانگر القائات شیطان پیامبران به هنگام تمنی ایشان از خداوند و در مقابل باطل ساختن این القائات از سوی خداوند، در جهت تحکیم آیات الهی است. پیرامون چیستی تمنی مورد بحث و نیز چگونگی القائات شیطان، اقوال مختلفی وجود دارد. برخی از این وجوه با مقام عصمت پیامبران در تضاد بوده و برخی دیگر همراه سازگاری با عصمت، با ظاهر آیه و واقعیت های تاریخی نیز هماهنگ می باشد. تمنی در لغت به دو معناست: تلاوت کردن و آرزو کردن. بر اساس معنای اول، مفاد آیه مزبور این است که پس از آنکه پیامبران آیات الهی را به طور کامل برای مردم تلاوت می کردند، شیطان به وسوسه مردم پرداخته و با طرح شبهات و یا تحریف حقایق، می کوشید تا مانع هدایت آنان شود. بر اساس معنای دوم، آرزوی پیامبران این بود که عموم افراد را به صراط مستقیم برسانند، اما شیطان با القاء شبهات و تحریف حقایق، می کوشید تا این آرزوی پیامبران را به شکست منجر سازد. اما در هر دو صورت خداوند پیامبران را حمایت می کرد و در نهایت حق بر باطل غلبه می یافت و مشعل هدایت همواره فرا راه مردم فروزان بود.

فرهنگ دینی از فطرت انسانی برخاسته و بر بنیان «عقیده» به اصول و ارزش های وحیانی استوار می شود. هسته اصلی و عنصر کانونی در نظام اعتقادی دین، عقیده توحیدی یعنی «خدامحوری» می باشد. براساس همین مرکزیت اعتقادی است که منطق دین شکل گرفته، نهادها و سرمایه های اجتماعی در راستای شکوفاسازی فطرت و ساحت معنوی انسان و جامعه انسانی سازمان می یابد. اما فرهنگ قبیله، بر بنیان «خودمداری» و «خون گرایی» استوار است. منیت در متن این تفکر قرار داشته و همه چیز با معیار «من» سنجیده می شود. «من» در این منطق همان من طبیعی و جسمانی است. انعکاس منیت در عینیت اجتماعی، ساحت های گوناگون جامعه را با محوریت خون و نسب سامان دهی می نماید. در نوشتار حاضر سعی شده است تا چگونگی تعامل فرهنگ قبیله ای با فرهنگ اعتقادی دین در عصر بعثت نشان داده شود.

ملاصدرا اصل وجود انسان را نفس و بدن را مرکب و ابزاری برای رشد نفس می داند. نفس نیز با پشت سرگذاردن مرحله نباتی و حیوانی، به مرحله انسانی می رسد. در این مرحله نیز از عقل هیولانی به عقل بالملکه و سپس به عقل بالفعل و عقل مستفاد ارتقاء یافته و به کمال شایسته انسانی دست می یابد. از نظر ملاصدرا راه های رسیدن به سعادت سه عامل تفکر، دین و اخلاق است. نقش دین در کمال انسان بی بدیل و یگانه است. انسان مراحل مختلف هستی (غیب و شهود، دنیا و آخرت) را تنها با استفاده از دین، با سعادتمندی پشت سرمی نهد. لذا برای وصول به این سعادت، باید به دنبال اجرائی کردن دین بود. عامل اجرای دین در زندگی انسان سیاست است و ملاصدرا سیاست را خادم شریعت دانسته، سیاست بدون شریعت را به بدن بی سر تشبیه می کند. هدف از سیاست حاکمیت عقل بر غضب و شهوت در زندگی فردی و اجتماعی، و نتیجه آن نیز، حاکمیت عدالت در جامعه بشری است. از نظر وی، حاکمیت نیازمند شرایطی خاص است و هر کسی شایستگی آن را ندارد. فقط اشخاص خاص با ویژگی هایی خاص می توانند عهده دار این مسئولیت باشند. این ویژگی ها تحت عنوان «کمالات اولیه و ثانویه» مورد بحث قرار می گیرد. ملاصدرا «حکومت دینی» را برآیند چنین سیاستی دانسته، مدینه فاضله انسانی را در پرتو آن قابل تحقق می داند.

روش معتزلیان در بحث، روش عقلی بود. این روش به دو قسم فلسفی و غیر فلسفی تقسیم می گردد. سوال این است که معزلیان به کدام یک از این دو پایبند بودند؟ بررسی آثار به جای مانده از معتزله حکایت از این دارد که آنها در این مسئله یکسان عمل نکرده اند؛ گروهی از آنها از روش عقلی غیر فلسفی و گروهی دیگر از روش عقلی فلسفی بهره جسته اند. به عقیده برخی از متفکران، معتزله عقل را فراتر از مسلمات دینی می نشاندند، اما این سخن با واقعیات مطابقت ندارد. چه اینکه معتزله در عین حال که به عقل و عقلگرایی اعتماد کامل داشتند، اما هرگز آن را بر مسلمات دینی مقدم نمی داشتند. آنها عقل فقط را درمواردی که هیچ راهی جز تمسک به عقل در میان نباشد بر نقل مقدم می داشتند و در همین عرصه اگر تعارضی بین عقل و نقل حاصل می شد، عقل را مقدم کرده و در حد امکان ظاهر نقل را تاویل می بردند تا با حکم صریح عقل سازگار افتد. اما آنجا که وحی نظر مسلم دین را بیان کرده، این چنین نبوده که معتزلیان فهم عقل را بر امر مسلم وحیانی مقدم بدارند.

مساله جبر و اختیار از مباحث بسیار مهم در حوزه انسان شناسی است که در میان فلاسفه، متکلمان، اصولیون و روانشناسان مطرح می باشد. جبر به اعتبار اسباب و عوامل آن، به جبر کلامی، روان شناختی و فلسفی تقسیم می گردد. در این میان، جبر فلسفی اهمیت ویژه ای دارد و غالبا توسط فلاسفه نفی شده است. در مقابل برخی از متکلمان آن را به عنوان لازمه دیدگاه های فلاسفه، امری اجتناب ناپذیر دانسته و مستلزم سلب اختیار می دانند. در میان مسائل فلسفی، سه مساله مستلزم جبر و سلب اختیار پنداشته شده است: یکم. «ضرورت سابق» که مستفاد از قاعده فلسفی «الشیئ ما لم یجب لم یوجد» است؛ دوم. منتهی شدن اراده انسان به اراده واجب بالذات؛ سوم) غیر ارادی بودن اراده. مساله اخیر، جزو مسائل بسیار مشکل در حوزه افعال اختیاری است، و بزرگانی همچون فارابی، بوعلی سینا، فخر رازی، میرداماد، صدرالمتالهین، علامه طباطبائی، آخوند خراسانی، میرزای نائینی، محقق اصفهانی، امام خمینی و محقق خوئی به تبیین و تحلیل آن پرداخته و در جهت حل آن پاسخ های مختلفی ارائه نموده اند.

در باب حقیقت جن اختلاف زیادی میان عالمان مسلمان وجود دارد. جسم آتشی و هوایی دارای عقل و فهم، از جنس روح و ملائکه و مجرد از عناصر، اجسام لطیف دارای حیات عرضی، از جمله این دیدگاه هاست. رویت جن، از دیگر موضوعات اختلافی است. برخی آن را ناممکن و ادعای رویت را باطل می دانند. عده ای خوراک این موجود را هوای آمیخته به بوی طعام می دانند. در برخی نصوص نیز بوی استخوان و ارواث حیوانات به عنوان غذای این موجود اشاره شده است. در مقابل عده ای معتقدند جن روحانی بوده و تغذیه مادی ندارد. دیگر اینکه برخی از آیات مشعر به وجود جنس زن و مرد و نیز قانون زناشویی در میان جنیان می باشد. حیات اجتماعی و نیز تشکل به شکل حیوان و انسان از دیگر گمانه زنی ها پیرامون این موجود است. دیگر اینکه جنیان همانند انسان دارای اختیار و تکلیف هستند، و در میان آنها، صالح و غیرصالح وجود دارد، و نتیجه اعمال شان را در آخرت خواهند دید. برخی معتقدند چون جن از لحاظ ظرفیت کمال و کرامت به انسان نمی رسد، هیچ گاه از آنان پیامبری برنخاسته و ایشان تابع پیامبران بشری هستند. در آیات وروایات، مواردی از حضور جنیان و ارتباط آنان با پیامبر اکرم9 و ائمه اطهار: بیان شده است.