مجله زبان و ادبیات فارسی
سال نهم شماره 1 (بهار 1391)

امروزه ادبیات عامیانه سهم مهمی در شناخت آثار ادبی دارد؛ به طوری که به وسیله ی آن از خلال متون ادبی می توان مسائل ارزشمندی از تاریخ، فرهنگ و تمدن نیاکان هر ملت را استخراج نمود. قصه ها و افسانه ها، نمودهایی از فرهنگ هر جامعه هستند که ما را در شناخت و درک اندیشه های نهانی هر ملت یاری می دهند. در قصه ها و افسانه های مردم جهان، برخی عناصر مشترک وجود دارد که بن مایه های افسانه را می سازد. منظومه های نظامی گرچه جزو شاه کارهای آثار ادبی است؛ اما در ضمن بیان مطالب، افسانه هایی نقل می کند که می توان آن را از دیدگاه ادبیات عامیانه بررسی نمود. این کوشش بیانگر آن است که نظامی نه تنها در جنبه های ادیبانه شعر، بلکه در جوانب داستانی عامیانه هم دستی قوی داشته است. در این مقاله سعی شده است تا عناصر و بن مایه های افسانه ای در منظومه های نظامی شناخته و بررسی شود.

این مقاله به نقد و بررسی باور پیشینیان در دخالت افلاک و اختران برسرنوشت انسان در شاه نامه فردوسی و بررسی علل پیدایش این باورها و صحت و سقم آنها می پردازد: انسان در اواسط هزاره اول (ق. م) به نجوم دست می یابد. ریاضیات مصری با نجوم بین النهرینی جمع می گردد، انقلاب عظیمی در دانش اخترشناسی پدید می آید و به زودی در جهان خدایان اسطوره ای آسیای غربی اثر می گذارد. خدایانی که تا آن زمان بر روی کوه های المپ و البرز و دیگر مکان ها ساکن بودند به اعماق آسمان و سیارات بالا می روند؛ سرنوشت انسان که تا این زمان در دست بت ها و خدایان زمینی بود، به دست سیارات سپرده می شود سیارات خداگونه می شوند و برای انسان سرنوشت می سازند. نبرد انسان با سرنوشت در طی چند هزاره با تاثیر از آیین های مهری، زردشتی، زروانی و غیره، اساطیر و آیین های گوناگونی را پدید می آورد. شاه نامه فردوسی بزرگ ترین منبع در بازتاب این اندیشه ها است.

در روان شناسی یونگ، اصطلاحات مهمی چون ناخود آگاهی، درون گرایی، برون گرایی، صور اساطیری (آرکی تایپی) مطرح می باشد که همه در مباحث جدید نقد ادبی، مخصوصا نقد روان شناسانه و نقد اسطوره گرا مطمح نظرند. نگرش و شخصیت بیرونی آن چیزی است که یونگ آن را پرسونا یا نقاب می نامد، اما او معتقد است که همه آدم ها نگرش و شخصیت درونی هم دارند که در صحبت دنیای ناخودآگاه است. به همین خاطر برای توصیف و مشخص نمودن افکت ها و جنبه های ناخودآگاه زنانه شخصیت یک مرد از کلمه آنیما و در مقابل، کلمه آنیموس جنبه مردانه ی یک زن را مطرح می کند. اگزیستانس آنیما، نمود زن خاصی نیست، الگوی باستانی او شامل تاثیرات اجدادی از آن چیزی است که زنانه نام دارد. سهراب سپهری از جمله شاعران تاثیرگذار در ادب پارسی است. با توجه به میتولوژیک بودن شعر سپهری و سیطره شعر آرمان گرای او در تعامل دیالکتیکی با شعر آرمان گریز، شعر او در یک هاله سیال معنایی سیری را از ایپوس به سوی میتوس طی می کند. شعر سوبژکتیویته او با آلترناتیو کردن یک هرمنوتیک ذوقی به هرمنوتیک فلسفی و با واپس زدن اگزوتیک شعری، نوعی فنومولوژی (پدیدار شناسی) را به تصویر می کشد که در این مسیر، شاعر، با گرایش به سوی ضمیر ناخودآگاه خود، تحت امپرسیون معشوق درونیش (آنیما) قرار می گیرد. در این مقاله به بررسی و تفسیر صور مثالی آنیما در هشت کتاب سهراب سپهری پرداخته می شود.

نقش بازرگانان در چهار منظومه ی حماسی: گرشاسب نامه، کوش نامه، فرامرزنامه و بهمن نامه در این مقاله بررسی شده است. بازرگانان در این حماسه ها در نقشی قراردادی و از پیش تعیین شده ظاهر شده اند و سرایندگان با ورود بازرگان به داستان، زمینه را برای آفرینش صحنه هایی که قهرمان را از مخمصه ای می رهاند یا راه کار تازه ای را می شناساند، آماده کرده اند. به نظر می رسد که بازرگانان از ابزارهای رواج ازدواج برون مرزی (exogamye) در سنت حماسی ایران هستند و در این حماسه ها نیز پیوندهای قهرمان ایرانی داستان را با زنانی غیر ایرانی سبب شده اند. نقش جدی و مهم بازرگانان در این حماسه ها به طورکلی دو نمود دارد: الف- نجات قهرمان داستان و یا کمک به او برای گذر از راهی دشوار در کوش نامه و فرامرزنامه. ب- ازدواج قهرمان داستان به شیوه ی برون مرز همسری در گرشاسب نامه و بهمن نامه.

کتاب «جامع التمثیل» نخستین و کهن ترین فرهنگ جامع امثال فارسی به شمار می رود و مولف آن «محمد علی حبله رودی» در عرصه ی جمع آوری و تدوین امثال فارسی، پیش گام بوده و آغازگر و طلایه دار این شیوه در ادب فارسی محسوب می گردد. این کتاب گنجینه ای مغتنم و مستند از ادبیات عامه (شفاهی) ایران به شمار می رود که مولف با رعایت جنبه ی تعلیمی آن از جاذبه های روایی حکایات و تمثیل ها در تبیین مطالب اخلاقی و تربیتی به خوبی بهره برده است. این اثر از نظر ادبی و ارزش های زبانی و لغوی نیز به عنوان بخشی از میراث نثر فارسی در دوره ای خاص و خارج از حدود ایران قابل توجه است

جستار حاضر به بررسی و تحلیل داستان علاءالدین و چراغ جادو می پردازد. این داستان از مشهورترین قصه های هزار و یک شب است. اوایل قرن بیستم گروهی از دانشمندان علوم انسانی روسیه شروع به تحلیل ساختاری متن های ادبی کردند و خود را فرمالیست نامیدند. مشهورترین این افراد، الکساندر پراپ نام داشت که بر روی مجموعه قصه های پریان روسی که آفاناسیف گردآوری کرده بود، تحلیل ساختاری را انجام داد. او شیوه و اسلوب کار خویش را ریخت شناسی نامید؛ به مفهوم مطالعه ی اجزای تشکیل دهنده ی قصه و روابطی که بین آنها وجود دارد. با توجه به این که کار پراپ نواقصی دارد و قابل تطبیق بر هرگونه داستانی نیست، در این پژوهش، سعی شده شیوه ای جدید و ابداعی به کار گرفته شود. بدین ترتیب که داستان ابتدا به ساختار افقی که نمایان گر دید جزیی نگر خواننده است تجزیه، سپس کنش گر های اصلی داستان را مشخص کرده؛ در آخر داستان به ساختار عمودی که نمایان گر دید راوی یا دانای کل است تجزیه شود. تا به این ترتیب به کامل ترین شیوه، هدف اصلی پژوهش که مطالعه ی اجزای قصه است، حاصل گردد.

شاه نامه ی فردوسی به عنوان یکی از بزرگ ترین آثار ادبی فارسی، در بردارنده ی حجم عظیمی از اساطیر ملی ایرانی است. واضح است که شناخت تاریخ نوشته نشده ی هر ملت بدون شناخت اساطیر آن امری غیرممکن است و این امر مستلزم دریافت رمزها، نشانه ها، نقش ها و کارکردهای اسطوره های هرقوم است. پژوهش حاضر با توجه به جغرافیای اساطیری شاه نامه و تحدید بحث به کوه ها و مکان های اساطیری بلندای آن ها در پی شناخت اهمیت کوه ها در اساطیر ایرانی و تبیین جای گاه واقعی این مکان ها در عالم واقع است. این پژوهش نشان می دهد اگرچه هرگز اطلاع از مکان دقیق این جای گاه های اساطیری در عالم واقع امکان پذیر نیست اما با پژوهش در اسطوره های باستانی، دریافت رمزهای آن، توجه به تغییر شکل احتمالی نام ها و پژوهش در آثاری که نخستین ثبت کننده های روایات اساطیری هستند. می توان جای گاه احتمالی بسیاری از مکان های اساطیری را در عالم واقع یافت. اگرچه هیچ تضمینی برای صحت این احتمالات وجود ندارد اما نشانه ها و شواهد موجود تا حدود زیادی نقش راهبردی ای در درک ما ازتطبیق بی چون و چرای عالم اساطیر با عالم واقع دارند.

ولادیمیر پراپ، فولکلور شناس روسی، در نظریه ی ابداعی خود به بررسی ریخت شناسانه ی قصه های پریان روسی پرداخت. او با توجه به طبقه بندی داستان ها که بیشتر بر اساس محتوا و درون مایه ی این داستان-ها بود، رده بندی خود را بر روی فرم و ساختار این داستان ها بنا نهاد. وی نخستین گام در تحقق فرضیه ی خویش را، شناخت و تعیین عناصر ثابت و متغیر قصه دانست. پراپ صد قصه را برگزید و آن ها را بر اساس کنش ها و رویدادهایشان بررسی کرد. وی به این نتیجه رسید که افراد و شخصیت های قصه ها مختلف اند، ولی کارهایی که انجام می دهند از شمار معینی تجاوز نمی کند. جهان گیرنامه، یکی از منظومه های حماسی در ادب فارسی است که داستان جهان گیر، فرزند رستم را بیان می کند. نویسندگان این مقاله بر آن شدند تا این منظومه را بر اساس نظریه ی ریخت شناسی پراپ که مشتمل بر سی و یک کارکرد است، تحلیل کنند و این کارکردها را در آن نشان دهند. نتیجه بیان گر این است که بسیاری از این کارکردها بر این منظومه قابل انطباق است، ولی برخی کارکردها و نیز پایان یافتن این منظومه با قصه های پریان همسانی ندارد.

یکی از مباحث اصولی در نگاه عارفان، کفر و ایمان است. برداشت های خاص و گوناگون عارفان در این مقوله قابل تامل است از جمله این عارفان که آرای آنان قابل مقایسه با یک دیگر است می توان از عین القضات همدانی و مولانا نام برد.. عین القضات همدانی با نگاهی موشکافانه به تبیین دقایق عرفانی می پردازد و در زمینه کفر و ایمان نیز ضمن آن که به شدت متاثر از آرای عارفانی چون حلاج است با نگاهی که ریشه در اعتقاد او به وحدت وجود دارد درباره کفر و ایمان توضیح می دهد. مولانا نیز به عنوان یکی از بزرگ ترین عارفان ایران که نقش عمده در شکل گیری و تحول عرفان عاشقانه دارد در این باره نیز نکته هایی قابل تامل ابراز کرده است. مولانا ضمن نظر داشتن به معانی کفر و ایمان در محدوده تشریع، با کمک گرفتن از مفهوم عشق اصیل، جهانی عاشقانه را به تصویر می کشد. در مراحل موردنظر او، کفر کمین گاه ایمان است و برتر از آن عشق خالصی است که کفر و ایمان در کنار آن بی معناست. در عین حال هر دو عارف کفر را مظهر اسم مضل و ایمان را مظهر اسم هادی و منشا آنها را یکی می دانند.

جهان ادب پارسی، طی قرن های متمادی دانشمندان، ادیبان و سخن وران بسیاری در دامان مهرپرور خود پرورده است، که آوازه ی ایشان در جهان امروز طنین انداز است. در این میان شاعرانی چون خاقانی شروانی (520 ه. ق) با کاربرد فراوان تشبی هات و استعاره های دور از ذهن و هم چنین با استفاده ی فراوان علوم و فنون مختلف که در نوع خود بی نظیر است دست یابی به مفاهیم شعری خود را بسیار دشوار کرده است، آن چنان که تا جوینده را به ژرفای شعر خود نکشاند، مرواریدی در کفش نمی نهد. نوشته ی پیش رو، به بررسی بیتی از یکی از قصاید دیوان این شاعر پرداخته است. این بیت نیز نشان دهنده ی حیطه ی گسترده ی دانش خاقانی در علم نجوم است؛ و آن اصطلاح «مقابله» یکی از «نظرات خمسه» است. مقابله پدیده ای است که در آن ماه و خورشید در امتداد یکدیگر قرار می گیرند. این پدیده در شبهای بدر اتفاق می افتد

در این نوشته با بررسی دو داستان سیاوش و افراسیاب و شیر و گاو، همانندی ها و ناهمانندی های شخصیت های دو داستان مشخص گردید و از آن جا که اسطوره، نمایان گر فرهنگ و تاریخ یک ملت می باشد؛ بن مایه ی اساطیری دو داستان مورد پژوهش قرارگرفت تا شاید بتوان به شناخت ریشه و بن مایه ی این دو روایت دست یافت. در این پژوهش درمی یابیم که این اسطوره در ذهن و فرهنگ هر دو ملت ایرانی- هندی به طور جداگانه شکل گرفته و با توجه به شرایط اجتماعی، سیاسی و فرهنگی، هرکدام از ملت ها، آن را به قالبی ریخته اند. هندیان به سبب مشرب فلسفی، آن را در قالب داستان های تمثیلی و ایرانیان همان اسطوره را در قالب حماسی ریخته و پرورانده اند

پویایی اندیشه و تخیل آدمی را حد و مرزی نیست، و مروارید اندیشه وقتی ستوده و زیبنده می نماید که از تنگ نای صدف زمان و مکان بیرون خزد و گرد و غبار تیره ی روزگار دامنش را نیالاید. راز موفقیت و کام یابی آثار ادبی جهانی را نیز در همین خصوصیت باید جستجو کرد. اگر محصول آثار ادبی؛ فراگیر، بالنده و طراوت بخش باشد؛ همواره دل نشین و دلپذیر خواهد بود. آن چه شایان ذکر است نقد و مقایسه ی آنها با توجه به معیارهای منطقی و علمی ارزیابی آن ها به دور از شایبه ی غرض ورزی و رسیدن به نتیجه ای مفید و قابل پذیرش است. در این جای گاه، نگارنده برآن است تا در حد وسع و مجال، اندیشه فرخی سیستانی و متنبی را- البته با توجه به دو قصیده- که هرکدام در تاریخ ادبیات دو زبان، جای گاه والایی دارند و نیز دارای اشتراکات و اختلافات در زمینه های مختلف هستند؛ مقایسه کند و به جلوه های ذوقی، هنری و موضوعی، محتوایی آن اشاراتی داشته باشد.

یکی از جذاب ترین قسمت های شاه نامه، بدون شک عاشقانه های آن است که در لابه لای داستان های حماسی، پهلوانی و اساطیری به خوبی می درخشند. چون از شاه نامه به عنوان یک اثر حماسی یاد می کنند، همه چیز در آن تحت الشعاع حماسه قرار می گیرد، عاشقانه های آن کمتر مورد توجه قرار گرفته است اما آن چیزی که در مورد عاشقانه های شاه نامه بسیار مهم است این است که عشق های راستین در شاه نامه غالبا به وصال انجامیده است. عشق در شاه نامه مانند آب روان و روشن است که جریان آن نه در جهت تسلیم و انفعال یا هوس و غریزه است بلکه در جهت تلطیف روح پهلوانی و انسانی است رودابه، تهمینه و منیژه دل بسته نمی شوند مگر به سبب آن که نیروی مردانگی و جاودانگی در پهلوانان می بینند، زنان در نبرد میان نیکی و بدی و پیروز شدن، دوشادوش مردان خود پیش می روند. هم دل دار هستند و هم هم آورد.