فصلنامه معماری و فرهنگ
پیاپی 48 (تابستان 1391)

فراهم آوردن مسکن ارزان قیمت امروزه یکی از مهمترین دغدغه های شهرنشینان است. در این میان طراحان و معماران در کاهش هزینه ها بسیار تاثیرگذار خواهند بود، چرا که با اتخاذ راهکارهایی مناسب در هنگام طراحی میتوان در راستای کم کردن هزینه های ساختوساز و نیز هزینه های آتی ساختمان بدون کاهش کیفیت گام برداشت. طراحی مدولار، پیش ساختگی، استفاده از مصالح و تکنولوژی بومی، و انعطافپذیری در کنار رعایت اصول پایداری برای دست یافتن به مسکن ارزانقیمت کارگشا خواهد بود.

تمایل فطری انسان به ادامه حیات و تلاش او در ایجاد سرپناه باعث شده تا در طول تاریخ با نمونه های مختلفی از سکونت و تغییر در کالبد فضای مسکونی مواجه شویم. آن چه در شرایط فعلی اهمیت می یابد توجه به نکاتی است که به جامعه در حفظ و بهبود فرهنگ و روابط اجتماعی یاری برساند. توجه به محل سکونت افراد جامعه، به عنوان اولین فضای آرامش بخش و امن در زندگی آنها، به ما در زنده نگه داشتن بار مفهوم اجتماعی و دستیابی به جامعه ای با حیات سالم کمک می کند.
این مقاله سعی دارد با توجه به نمونه هایی از فضای «محله مسکونی فهادان» و «مجموعه مسکونی نگین» که عامل ایجاد روابط و تعاملات بین مردم و معماری محل سکونتشان است؛ به بررسی تاثیر حضور مردم و نوع روابطشان بر بقا و پویایی فضا بپردازد. اگر بپذیریم که حضور مردم، پیش نیاز تمام وقایع است آن گاه به نظر می رسد که نحوه این حضور و تعاملات اجتماعی آنها بر فضا تاثیرگذار باشد؛ به طوری که بتوان تاثیرآن را بر کالبد مشاهده کرد. از سوی دیگر وجود سرمایه اجتماعی و پیشینه تاریخی در ایجاد پویایی فضا به خصوص در ایام خاص موثر است. در این مقاله سعی شده ضمن بررسی این نکات، پیشنهاداتی به منظور افزایش پویایی و تعاملات مردم و فضا ارائه شود.
به همین منظور، مبانی نظری از منابع تخصصی و داده های مورد نیاز از موارد مطالعه با انجام مصاحبه با مردم و مسئولان و مشاهده مستقیم در رابطه با موضوعات مورد مطالعه جمع آوری و مورد تجزیه و تحلیل قرار گرفت. در نهایت به منظور تجزیه و تحلیل اطلاعات از رویکردهای کیفی استفاده شده است.

افزایش جمعیت، به کارگیری فناوری نوین و عدم تناسب آن با محیط زیست موجب تغییر و بر هم خوردن شرایط طبیعی و تعادل زیستی در بسیاری از نقاط جهان شده است. آثار سوء فناوری های جدید بر روی محیط زیست موجب آگاهی وسیع مردم نسبت به مسائل زیست محیطی شده است و مهم تر از همه برای اولین بار در تاریخ بشر به این نتیجه رسیده است که منابع طبیعی زمین محدود و متعلق به همه است.
در عصر ما واژه «توسعه پایدار» از واضح ترین مفاهیمی است که به خوبی، آنچه را که در ذهن و اندیشه بسیاری از مردم است بیان می کند و به همین علت این واژه به سرعت فراگیر شده و کاربرد عمومی پیدا کرده است.دستیابی به چنین توسعه ای نیازمند تحول مثبت عظیم و بنیادی در اقتصاد جهان، بهره وری خردمندانه از منابع طبیعی، و هم چنین تغییر جهت اساسی در نگرش انسان به طبیعت و تجدیدنظر جدی در الگوهای تولید و مصرف است. در این حرکت جهانی معماران نیز همسو با دانشمندان در پی یافتن راهکارهای جدید برای تامین زندگی مطلوب انسان بوده اند. بدیهی است که زندگی، کار، تفریح، استراحت و... همه از فعالیت هایی هستند که در فضای طراحی شده توسط معماران انجام می شود و از آن جا که نقاط ضعف و قوت یک ساختمان بر زیست بوم جهان تاثیر مستقیم خواهد داشت، وظیفه ای بس حساس در این خصوص بر عهده معماران است.
در این پژوهش سعی شده علاوه بر شناخت مفهوم پایداری و توسعه پایدار در معماری، نمود آن در طراحی شهرها، محله ها و در نهایت در مسکن مورد بررسی قرار گیرد و راهبردهایی برای طراحی این فضاها ارائه شود.

بنا بر پیش بینی ها با شروع هزاره سوم بیش از نیمی از جمعیت جهان در شهرها سکونت یافته اند. اضافه شدن هر خانوار به مجموعه ساکنان شهرهای یک کشور پیامدهای مختلفی دارد که مهم ترین آنها تامین مسکن است. برای مقابله با تاثیرات منفی گسترش شدید شهرنشینی از قبیل آلودگی هوا، آلودگی صوتی ناشی از تمرکز صنایع و وسایل نقلیه، توسعه عمودی شهرها، تولید مواد زائد و...، در نظر گرفتن مقوله توسعه پایدار در مسکن و سکونتگاه های انسانی ضروری به نظر می رسد. شهرها و سکونتگاه های انسانی باید به صورتی توسعه یابند که توانایی نسل های آینده را در برآورده کردن نیازهای خود محدود نسازند. برای این منظور معماران و شهرسازان باید از اصول مسکن پایدار و راهکارهای اجرایی آن آگاه باشند تا در تمام مراحل طرح از انتخاب سایت تا بهره برداری از بنا، برای رسیدن به پایداری مطلوب در طرح تلاش کنند. در این نوشتار اصول مسکن پایدار از دیدگاه تخصصی و چگونگی به کارگیری این اصول در مراحل ساخت یک خانه پایدار مورد بررسی قرار می گیرد.

یکی از مهمترین راه های رسیدن به توسعه پایدار، پدید آوردن معماری پایدار است که پایداری زیستمحیطی از اصلیترین حوزه های آن است و عواملی چون زمین، آب، پوشش گیاهی، و اقلیم بر آن تاثیرگذارند. اقلیم شامل تابش، باد، دما و رطوبت است. در معماری گذشته ایران همواره تلاش بر این بوده است که بناها با شرایط اقلیمی بسترشان هماهنگ شوند. در این مقاله نخست، میخواهیم تاثیر باد یا تهویه طبیعی را بر شکلگیری خانه های مسکونی همساز با طبیعت بررسی کنیم و راه های بهبود این شرایط را با روش های نوین بشناسیم. در ادامه، به بررسی بادگیرها و شکل و جهت گیری و کارکردهایشان میپردازیم. بادگیر یکی از عناصر کالبدی خانه های برخی شهرها و آبادی های مناطق گرمسیر ایران بوده و از آن برای افزایش برودت و تهویه ساختمان در فصول گرم استفاده میشده است.برای مطابقت بادگیرها با معماری معاصر نیز طرحهایی ارائه شده است که در بخش پایانی مقاله از نظرتان می گذرد. هدف این مقاله بررسی تاثیر تهویه طبیعی بر شکلگیری و سیمای خانه ها و بافت مسکونی و نیز چگونگی استفاده از بادگیرهای سنتی و نوین برای دستیابی به این منظور است.

از پیامدهای حتمی برآمدن کلانشهرها، اغتشاش بصری است. بسته شدن چشم اندازهای منتهی به کوه ها و آسمان، در واقع نادیده گرفتن حق طبیعی مردم برای برخورداری از توازن دیداری است که به تعادل زیستی جامعه کمک می کند. از دو دهه پیش در کشورهای توسعه یافته، در محدوده ها و مجتمع های مسکونی نیز، ایجاد فرم و خلق تصاویر ذهنی مناسب، مورد توجه قرار گرفته است. این رویکرد به ساکنان مجتمع ها کمک می کند، تا کمبودهای ناشی از بسته بودن این فضاها به چشم اندازهای طبیعی را جبران کنند.
مقاله حاضر به بررسی این رویکرد پرداخته است.

در مقاله حاضر به بررسی رابطه فرم های نوظهور و عملکرد در ساخت مجتمع های مسکونی و بلوک های آپارتمانی پرداخته می شود.
بشر از بدو تاریخ همواره درصدد تهیه و ساخت سرپناهی برای خود بوده است تا بتواند در آن از عوامل محیطی اقلیمی، دور از دسترس دشمن و خطر حیوانات درنده در فضای امن باشد و محیطی را ایجاد کند که در آن از احساس آرامش، محرمیت و خلوت برخوردار است. این فضا از دو جنبه عرصه عمومی و عرصه خصوصی برخوردار است.
هدف از این مقاله، بررسی رابطه فرم های نوظهور در عملکردهای مسکونی است که با شیوه ای جست وجوگرایانه فراهم آمده است.
پرسش اصلی تحقیق این است که چرا و چگونه احجام معماری به کار رفته در عملکردهای مسکونی گذشته به شکل جدید تغییر یافته است؟
چارچوب نظری تحقیق بر این رویکرد استوار است که در طراحی مجتمع های مسکونی استفاده از رویکرد انسان مداری و به ویژه تاثیر عوامل محیطی و اقلیمی بر معماری این گونه بناها بسیار موثر بوده است.

مسکن بلند مرتبه و طراحی آن از آغاز پیدایش تاکنون چالشی مهم برای معماران بوده است، بخشی از مشکلات و عدم تحقق پایداری در طرح ساخت مسکن بلند مرتبه به بازشناخت فرهنگ و معیار‎های آن باز می‎گردد. مشکلاتی همچون مسئله اشراف، ارتباط نامناسب واحدها با یکدیگر و غیره در یک مجموعه مسکونی همواره از مهم ترین دغدغه های طراحان در این خانه ها بوده است. در این مقاله پاسخ های ویژه ای که معماران برجسته به سه مسئله محرمیت، عدم دسترسی به فضای باز و هم چنین تداخل قلمرو افراد داده اند در شش مجموعه مسکونی بررسی شده است و راهکارهایی که مبتنی بر آنها می توان کیفیت زندگی در مسکن بلند مرتبه را ارتقا داد از تحلیل نمونه ها استخراج شده است. این پژوهش با استفاده از پارادایم آزاد پژوهی و با استفاده از روش تحقیق نمونه پژوهی تهیه و تنظیم شده است.

هدف از این نوشتار، آشنایی با روش های ایجاد ایمنی و امنیت در مجموعه های مسکونی از طریق طراحی است. در واقع می توان گفت، وجود محیطی امن برای زندگی از ضروریات و نیاز های اصلی انسان است. احساس نا امنی در محیط و نگرانی ناشی از مکان های نا امن، سایر فعالیت های انسانی را تحت شعاع قرار داده و امور اقتصادی، فرهنگی، اجتماعی و غیره به درستی انجام پذیر نخواهد بود. در مقاله حاضر به نظرات مهم و کلیدی اندیشمندانی که در این حیطه فعالیت کردند، پرداخته شده است و در ادامه راهکارهای اصلی و قابل اجرا به منظور ارتقای احساس امنیت در مجموعه های مسکونی ارائه شده است. در این راستا رویکرد اصلی تحقیق یعنی بهینه سازی فرصت های نظارت، تعریف مشخص و واضح از قلمرو، و در نتیجه ایجاد تصویری مثبت از محیط برای ارتقای احساس امنیت و پیدایش آثار مثبتی مانند بهبود کیفیت زندگی، ایجاد حس مالکیت، کاهش میزان جرایم و حتی افزایش قیمت خانه و زمین در محل مورد توجه قرار گرفته است.

از آن جا که حضور افراد در حیاط، شرط لازم برای انجام فعالیت های روزانه در فضاهای باز و افزایش تعاملات اجتماعی در این فضاها است، تلاش برای افزایش حضور پذیری حیاط ها بسیار حائز اهمیت به نظر می رسد.
مولفه های بسیاری در افزایش حضور پذیری حیاط ها تاثیر دارند. از آن جمله می توان به اجتماعی و فرهنگی، دسترسی و حرکتی، ادراکی، عملکردی، کالبدی و زیست محیطی اشاره کرد. هر کدام از این مولفه ها، راهکارهایی را برای افزایش حضور افراد در فضاهای باز ارائه می کنند.
در مقاله پیش رو ابتدا به تبیین نقش حیاط های جمعی به عنوان عرصه های میانی پرداخته شده است و سپس مولفه های مختلف تاثیر گذار بر حضور افراد در این حیاط ها مورد بررسی قرار گرفته اند و راهکارهایی برای افزایش حضور افراد در حیاط های جمعی ارائه شده است.

رضایتمندی انسانها از خانه به عوامل مختلفی وابسته است که باید تا حد امکان در طراحی مورد توجه قرار گیرد. تمایل به داشتن یک قلمرو اختصاصی یکی از آن عوامل است. شهروندان علاقهمندند حدود خانه هایشان روشن و از خانه دیگران متمایز باشد. با رواج به اصطلاح صنعتی سازی اغلب خانه ها به صورتی یکنواخت ساخته می شود و این با خواست مردم در تضاد است. با توجه به این که خانه برای مردم ساخته میشود، بهتر است به نیازهای انسانی توجه شود تا رضایت مردم فراهم آید. اگر معماران در زمان طراحی از خواسته های ساکنان خانه مطلع باشند حصول این مهم تا حدی میسر است اما با توجه به این که در بیش تر موارد سازندگان خانه ها ساکنان واقعی آن نیستند میتوان با اعمال راهکارهایی در زمان طراحی و ساخت خانه، شرایط تحقق خواست ساکنان را به وجود آورد. در این مقاله به برخی از این راهکارها اشاره میشود.

معماری سبز یکی از زیر شاخه های نوین معماری است که در دهه اخیر مورد عنایت شمار زیادی از طراحان و معماران معاصر جهان قرار گرفته است. این گرایش از معماری در صدد سازگاری و هماهنگی با محیط زیست است. افزایش دما در کره زمین، سوراخ شدن لایه ازن، افزایش آلودگی محیط زیست و نابودی گونه های زیستی موجب شدند تا ضرورت بوم شناسی و رعایت ملاحظات زیست محیطی را برای آینده قابل پیش بینی کنند. به طوری که پیشی گرفتن خاکستری در برابر جهان سبز قابل تامل ترین مسئله قرن حاضر به شمار می رود. چارلز جنکر در کتاب معماری پایدار با اشاره به این مسئله می گوید که ادامه روند نابودی محیط زیست زمین توسط بشر منجر به نابودی 27000 گونه زیستی در یک سال می شود که معادل هفتاد و چهار انقراض در یک روز و یا سه نابودی در یک ساعت است. در دنیای امروز توسعه و ساخت و ساز از بزرگ ترین عوامل تغییر محیط زیست به شمار می رود که باعث از بین رفتن زمین های کشاورزی، فرسایش خاک و آلوده شدن محیط زیست و به خطر افتادن سلامت و بهداشت مردم است که بر بحران کمبود انرژی می افزاید. بحرانی که در اواسط دهه 1965 افزایش میزان آلودگی محیط زیست را به مثابه هشداری جدی به جهانیان یادآوری کرد سبب تشکیل گروه های طرفدار محیط زیست شد و هم چنین جنبش های معماری پایدار و معماری سبز را به وجود آورد. به طور خلاصه معماران و طراحان به دنبال طراحی و ساخت ساختمان هایی هستند که کم ترین ناسازگاری و مغایرت را با محیط طبیعی پیرامون خود داشته باشد. در این نوشتار، شهر سانتا مونیکا در میلان به لحاظ داشتن ویژگی های معماری سبز مورد بررسی قرار گرفته است.

راسم بدران از معماران شاخص عرب است. بسیاری او را ادامه دهنده راه حسن فتحی می دانند. بدران به دلیل زندگی در کشورهای مختلف عربی با فرهنگ های اسلامی آشنایی دارد. معماری بدران ترکیب پیچیده ای از دو قطب متضاد است. منطق و شهود، عملگرایی و تفکر آرمانی. قطب منطقی او در تاکیدش بر فناوری، علاقه اش به نظام هندسی، نظرات او در مورد تیپولوژی و شیفتگی او به شهرها به عنوان گنجینه فرم های مختلف نمود پیدا می کند. قطب شهودی بدران نیز با روایت هایی که از مکان های مختلف ارائه می دهد آشکار می شود. بدران لقب سنت گرا را برای خود نمی پسندد و سنت را همانند فتحی، بیان اجتماعی عادات فردی می داند، که ممکن است تغییر کند و دانش جدید را نیز شامل شود.

گرمابه یکی از فضاهای مهم در معماری ایرانی به شمار می آید که ساختار کارکردی و چگونگی توزیع فعالیت های آن طی قرن ها کمابیش تا حدود چند دهه پیش پایدار و ثابت بود، هرچند که شکل و ترکیب حجمی آن بسیار متنوع بوده است. هدف از انجام این پژوهش، توجه به برخی از خصوصیات مهم معماری گرمابه ها و معرفی آنها است. از روش تحقیق توصیفی و تحلیلی استفاده شده و داده ها به صورت اسنادی و میدانی گردآوری شده است. چگونگی و مقدار نقش اقلیم و فعالیت های اجتماعی در شکل گیری فضای گرمابه، پرسش اصلی تحقیق است که نتایج پژوهش نشان می دهد که هر دو دسته از عوامل اقلیمی و اجتماعی نقش مهمی در شکل گیری فضای معماری حمام داشته اند، هرچند که عوامل کارکردی نقش اصلی و مهم تری داشته اند، اما پدیده های اقلیمی و اجتماعی نیز تاثیر ملموسی در این زمینه داشته اند.