نشریه جغرافیا و توسعه ناحیه ای
سال نهم شماره 2 (پیاپی 17، پاییز و زمستان 1390)

طی دهه های اخیر، شواهد بسیار زیادی از تغییرات فزاینده ی اجتماعی، اقتصادی و محیطی در سطح کشور مشاهده شده است که عمدتا به تغییرات فضایی منتهی شده اند. با توسعه ی فن آوری، انسان عناصر و شرایط طبیعی را به میزان قابل توجهی شناسایی کرده و چگونگی بهره برداری و شیوه ی مدیریت منابع طبیعی را تحول بخشیده و نیاز به برنامه-ریزی کالبدی را افزایش داده است. در این زمینه ساکنان نواحی روستایی نیز استثنا نبوده اند. بنابراین نیاز به فضا جهت انجام یک برنامه ریزی مدیریت کالبدی مبتنی بر اصول علمی و دیدگاه های نظریه ای توسعه ی پایدار، که متناسب با روش شناسی مناسب باشد، بیش از پیش ضرورت پیدا کرده است. بر این اساس در مطالعه ی حاضر برای اولین بار از یک روش شناسی ترکیبی (کمی- کیفی) برای برنامه ریزی و توسعه ی کالبدی مناطق روستایی کشور بهره گرفته شد، که از ویژگی های اساسی آن، استفاده ی همزمان از روش های کمی و کیفی مشارکتی در چارچوب برنامه ریزی راهبردی است، که از نگاه چندسطحی در برنامه ریزی و روش شناسی پیروی می کند. سوال کلیدی مقاله این است که روش های ممکن برای برنامه ریزی کالبدی مناطق روستایی کدام اند و تلفیق این روش ها چگونه امکان پذیر است؟ و آیا روش شناسی ترکیبی مشارکتی به کار رفته، امکان دسترسی به اهداف برنامه ریزی کالبدی در مناطق روستایی را فراهم می سازد؟ نتایج به دست آمده نشان می دهد که تدوین یک نظام مدیریت و برنامه ریزی راهبردی کالبدی پایدار و اصولی با مشارکت سطوح مختلف برنامه ریزی (از سطح ملی تا محلی) و عاملان توسعه (مردم، سیاست گذاران و برنامه ریزان) با روش شناسی ترکیبی مشارکتی امکان پذیر است.

ویژگی های کیفی آب های زیرزمینی از لیتولوژی و ساختمان زمین شناسی سازندهای آبخوان ها تاثیر می پذیرد. این پژوهش کیفیت شیمیایی آب زیرزمینی بالادست حوضه ی آبریز آجی چای را در ارتباط با سازندهای مختلف زمین شناسی موجود در آبخوان های منطقه بررسی می کند. بنابراین متغیرهای هیدروشیمی (کاتیون ها و آنیون های اصلی موجود در آب) چهل و هفت نمونه آب زیرزمینی منطقه در مهرماه 1386 با استفاده از دیاگرام های دایره ای و پایپر تجزیه و تحلیل شدند. پس از تعیین تیپ آبی نمونه ها، نقش سازندهای مختلف زمین شناسی در کیفیت شیمیایی آب های زیرزمینی منطقه مورد بررسی قرار گفت. نتایج مطالعه نشان می دهند که املاح آب های زیرزمینی در مسیر حرکت از پایکوه های اطراف به سمت غرب منطقه افزایش یافته و ترکیبات شیمیایی آنها تغییر می یابد. یعنی تیپ آبی از بی کربنات کلسیم در پایکوه های سبلان و بزقوش، که از سنگ های آذرین هستند، در غرب منطقه به کلرور کلسیم و منیزیم تبدیل می شوند. دلیل این تغییر، وجود سنگ های رسوبی و نهشته های تبخیری میوسن در غرب منطقه است.

چهره ی کالبدی بسیاری از شهرهای ایران، از جمله مشهد، از طریق تضاد شدید بین بافت قدیمی و جدید شهر، سیمای آشفته ی بخش نوین و سرعت ناموزون تغییرات، تیره و تار شده است.این تغییر و تحولات، حاشیه ی محورهای ارتباطی را نیز در مقایسه با بافت درونی شهر، به دلیل موقعیت ویژه ی آنها، متاثر می نماید. محور بلوار پیروزی علی رغم برخورداری از طرح تفصیلی (70-1345) در محدوده ی رضاشهر با کاربری مسکونی و تراکم کم، با مساحت قطعات پانصد متر به بالا، هم اکنون در وضعیت بسیار متفاوتی قرارد دارد.آنچه که از برداشت های میدانی انجام شده برای تعداد سیصد وچهل وشش قطعه در محدوده ی رضاشهر (حد فاصل میدان کاوه و میدان سلمان فارسی) به دست آمده 56.06% از کاربری ها به کاربری مسکونی تجاری و فقط 29 % دارای کاربری پیشنهادی طرح تفصیلی (مسکونی) بوده است. علاوه بر این اکثر قطعات حاصل تفکیک پلاک های پانصد متری به قطعات دویست وپنجاه متری و کوچکتر است که فقط 3.75% از قطعات به شکل پیشنهادی طرح تفصیلی باقی مانده است.این اعداد و ارقام نمایانگر عدم رعایت ضوابط طرح تفصیلی بوده و تبدیل محور ارتباطی با نقش منطقه ای را به خیابانی با نقش محلی با سیمایی آشفته به دنبال داشته است. در پایان برای ساماندهی فضایی-کالبدی این محور، سه الگوی جدید پیشنهاد شده است تا هماهنگی لازم با زندگی مردم و هویتی که شایسته ی آن است، داشته باشد. این الگوها بر اساس ضوابط طرح های پیشنهادی برای محور بلوار پیروزی بوده اند و علاوه بر پیشنهادهایی در سطح کلان منطقه، به جزئیات نیز پرداخته اند و هدف همه ی آنها بازگرداندن هویت اصلی بلوار که در طرح تفصیلی برای آن دیده شده است، می باشد، بنابراین در این پژوهش پس از بیان مساله، فرضیات، اهداف و روش تحقیق، به توضیحاتی در ارتباط با حوزه ی فعالیت طراحی شهری در ساماندهی محورها و هویت شهری پرداخته شده است. همچنین پس از بیان عملکردها و فعالیت های حوزه ی مطالعاتی، به بررسی وضع موجود محدوده در سه سطح متفاوت نوع کاربری، تعداد طبقات و وسعت قطعات پرداخته شده و در پایان سه سناریوی متفاوت همراه با اولویت بندی و پیشنهادها برای این محدوده ارائه شده است

پژوهشگران جرم و مکان، اصطلاح «نقطه داغ» را برای بیان موقعیت مکانی نقاط دارای فراوانی وقوع جرم تعریف کرده اند. یک نقطه ی داغ ممکن است به تنهایی در یک موقعیت معین قرار داشته باشد و یا به صورت مجموعه ای وابسته به یکدیگر باشند. در شهرها نیز یک قسمت از یک بلوک و یا یک بلوک به طور کامل و یا دو بلوک و یا یک چهارراه می توانند نقاط داغ جرم باشند. در این تحقیق با هدف شناسایی نقاط داغ جرم شهر گرگان در محیط GIS، ابتدا اقدام به جمع آوری اطلاعات و نمونه گیری به روش تصادفی گردید، سپس نقشه ی پراکنش جرایم به تفکیک نوع جرم در سطح شهر تهیه شد و با استفاده از روش های مختلف شامل روش توصیفی، روش درون یابی عکس فاصله ی وزنی، روش تراکم کرنل، روش درون یابی کریجینگ و روش خوشه ایبا استفاده از آنالیز آماری در محیط GIS اقدام به تهیه ی نقشه نقاط داغ جرم در سطح شهر گردید. نتایج به دست آمده از روش های مختلف آنالیز مکانی نقاط داغ در سطح شهر گرگان نشان داد که براساس روش درون یابی عکس فاصله ی وزنی و کریجینگ چهار منطقه، روش تراکم کرنل سه منطقه و روش خوشه ایبا استفاده از آنالیز آماری دو منطقه به عنوان نقاط داغ جرم در سطح شهر تشخیص داده شد. براساس نتایج، مناطق شلوغ و فقیر نشین شهر به عنوان نقاط داغ جرم در تمامی روش ها مشهود است. همچنین به کارگیری هر کدام از روش ها می توانند به شکل مطلوبتری در آنالیز بهتر نقاط داغ جرم کمک کنند.

نگرش سیستمی، رویکرد نسبتا جامعی برای درک، تجزیه و تحلیل، برنامه ریزی و پویایی گردشگری است؛ در این رویکرد به خوبی می توان بخش ها و عوامل تاثیر گذار بر گردشگری را هم چون گردشگران، جامعه ی میزبان، سازمان ها و شرکت های ذی ربط، محیط و... را به صورت به هم پیوسته مورد بررسی و تجزیه و تحلیل قرار داد و آنها را سازماندهی کرد. به عبارت دیگر، نگرش سیستمی واقعیت، بنیان و اساس گردشگری را در کلیتی منسجم به تصویر می کشد و پیوند بین اجزاء وعناصر بخش عرضه ی گردشگری، اعم از جاذبه ها، حمل ونقل، واحد های اقامتی، خدمات، سازمان ها و... با تقاضا (گردشگران) در سطوح مختلف محلی، منطقه ای، ملی و بین المللی نمایان می سازد تا برنامه ریزان برای پویایی آن در عرصه ی رقابت جهانی تلاش نمایند. هدف اصلی این پژوهش، آن است تا دریچه ای نو، برای پژوهشگران و مدیران و دست اندرکاران گردشگری کشور ایجاد کند و ضمن پرهیز از بخشی نگری گردشگری، بتواند با ایجاد مدیریت یکپارچه در راستای پویایی گردشگری شهر و منطقه، انطباقی بین عرضه و تقاضا ایجاد نماید. همچنین پژوهش حاضر از مبانی نظری بر پایه ی نظریه ی سیستمی است و روش تحقیق به کار گرفته شده توصیفی- تحلیلی از کل به جزء است؛ همچنین روش جمع آوری اطلاعات برمبنای کتابخانه ای- اسنادی و نیز میدانی است. در این مقاله، ابتدا ضمن بیان مساله و دیدگاه های ارائه شده توسط سازمان جهانی گردشگری و سایر نظریه پردازان مشهور جهان راجع به نظام گردشگری به بررسی و تحلیل گردشگری کلان شهر مشهد پرداخته شده و در نهایت راه حلی جهت پویایی آن ارائه شده است. نتایج مطالعات میدانی به دست آمده، بیانگر این واقعیت است که ساختار و نظام مدیریت گردشگری مشهد در بخش عرضه با چندپارچگی و عدم ارتباط سازمند بین سازمان ها، اداره ها، شرکت ها، اتحادیه ها و... مرتبط با گردشگری روبرو است؛ به گونه ای که تعدد و چند پارچگی با کمترین تعامل در مدیریت جاذبه های گردشگری، واحدهای اقامتی، پذیرایی، دفاتر خدمات مسافرتی، حمل و نقل و... مشهود است. بنابراین شایسته است برای برقراری ارتباط سازمند بین اجزاء و عناصرنظام گردشگری شهر و منطقه، نهادی فرادست، متشکل از کنشگران فوق تشکیل شود تا برای برقراری نظامی یکپارچه جهت پویایی و توسعه ی آن تلاش و برنامه ریزی کنند.

رودخانه ها محیط های ناپایداری هستند، که تحت تاثیر عوامل طبیعی یا انسانی، دچار تغییر مسیر و تغییر الگو می شوند. در این پژوهش، اثرات تکتونیکی بر الگوی رودخانه ی قره سو در محدوده ی شهرکرمانشاه مورد بررسی قرار می گیرد. ابزارهای اصلی تحقیق را عکس های هوایی سال های 1335 و 1380 و نیز تصاویر ماهواره ایETM، الگوی ارتفاعی رقومی (DEM) سال 2000 و همچنین نقشه های توپوگرافی و زمین شناسی منطقه تشکیل داده اند. تکنیک کار تحقیق، بررسی ارتباط تاثیر گسل قرسو از یک سو و تغییرات بستر و الگوی رودخانه ی قره سو از سوی دیگر طی یک دوره چهل وپنج ساله بوده است. بدین منظور با انجام کار های میدانی، ضمن نمونه برداری رسوب، برای بررسی تغییرات، پروفیل های عرضی از آبراهه برداشت شده و موقعیت آنها باGPS ثبت و روی نقشه ها انتقال داده شده است. سپس داده ها با استفاده از شاخص های ضریب خمیدگی و زاویه ی مرکزی در قالب نرم افزارهای ArcGIS وGlobal Mapper تجزیه و تحلیل شده اند.گسل قره سو منطبق با بستر اصلی رودخانه بوده و نتایج نشان می دهد که الگوی رود قره سو از فعالیت این گسل تاثیر پذیرفته است، زیرا تغییرات عرضی و الگوی بستر این رودخانه در دو ساحل یکسان نبوده و با راستای جهش گسل مذکور انطباق دارد. به گونه ای که پیچان رودها در ساحل شرقی آبراهه که در بخش فرو دیواره گسل قرار گرفته است، توسعه ی بیشتری یافته اند.

ارایه ی خدمات اجتماعی و اقتصادی به سکونتگاه های روستایی از جمله نقش های اساسی مراکز کانونی، نظیر شهرهای کوچک، روستا – شهرها و دیگر مکان های مرکزی است. یکی از این مراکز، شهرهای کوچک خدماتی هستند که نقش مهمی در پیوستگی روابط تجاری و خدماتی شهر و روستا دارند. روستای سردشت، واقع در ناحیه ی بشاگرد استان هرمزگان، بر اساس تصمیم دفتر تقسیمات سیاسی وزارت کشور در سال 1388 به عنوان شهر و مرکز شهرستان بشاگرد معرفی شده است. با توجه به این که ناحیه ی بشاگرد از انزوای جغرافیایی شدیدی برخوردار است و نیز به دلیل ضعف خدمات اقتصادی – اجتماعی و زیربنایی موجود در ناحیه، این سوال مطرح می شود که توان و نقش شهر کوچک سردشت در ارایه ی خدمات به پسکرانه های روستایی چگونه است؟ هدف تحقیق ارزشیابی توان فعلی و آتی شهرهای کوچک خدماتی در ارایه ی خدمات به پسکرانه های روستایی و ایجاد و پیوستگی روابط شهر و روستا است. داده های تحقیق از طریق مطالعات کتابخانه ای و تکمیل پرسشنامه در یکصد وهفتاد وچهار خانوار روستایی که از طریق فرمول کوچران انتخاب شده اند، جمع آوری شده است. داده های جمع آوری شده با استفاده از آمار توصیفی، شاخص مرکزیت، آزمون مربع کای و رگرسیون لوجستیک مورد تجزیه و تحلیل قرار گرفته است. این پژوهش مشخص کرد که شهر سردشت مهمترین مقصد ساکنان روستایی برای بهره مندی از خدمات است و خدمات موجود در شهر به استثنای پزشک، دامپزشک و تعمیر ادوات کشاورزی، تاثیر فراوانی در ایفای نقش خدماتی فعلی شهر دارند. در مورد نقش آتی شهر در رساندن خدمات رسانی به روستاها و نیز ایجاد پیوستگی در روابط شهر و روستا، نتیجه این شده که برخی از خدمات نظیر آموزش عمومی بیشترین تاثیر و خدمات پزشکی، دندانپزشکی و مراجعه به فروشگاه لوازم تحریر کمترین نقش را دارند.

پراکنده‎رویی امروزه به عنوان یکی از مشکلات شهری در بسیاری از کشورها مطرح است. با توجه به ساختارهای متفاوت و ویژگی های گوناگون جغرافیایی، اقتصادی، اجتماعی، سیاسی و غیره، دلایل پراکنده‎رویی از شهری به شهر دیگر متفاوت است. ایران نیز از این قاعده مستثنی نبوده و اگرچه بسیاری از شهرهای آن طی قرون گذشته گسترش کندی داشته‎اند، ولی با افزایش تمایل مردم به شهرنشینی با پدیده ی پراکنده‎رویی روبرو بوده‎اند. بر این اساس، مقاله ی حاضر به دنبال پاسخ گویی به این سوالات اساسی است که چه عوامل و فرایندهایی باعث پراکنده‎رویی در شهر سنندج شده‎اند؟ و نقش طرح‎های توسعه ی شهری در پراکنده‎رویی شهر سنندج چگونه بوده است؟ برای پاسخ به این سوالات از روش توصیفی- تحلیلی و در چارچوب آن از الگو‎های هلدرن و آنتروپی شانون استفاده شده است. نتایج نشان می‎دهند که عوامل متعددی چون ارزان بودن زمین در نواحی پیرامونی شهرها، اعمال کنترل ضعیف بر توسعه در خارج از محدوده ی شهر، انتخاب و برتری یافتن شیوه ی زندگی حومه‎ای به ویژه در اثر تنزل کیفی مراکز شهری و افزایش مالکیت اتومبیل و پیشرفت تسهیلات حمل و نقل، قصور بازار در برآورد ارزش کامل فضاهای باز و هزینه ی اجتماعی ازدحام در نواحی پیرامونی و به طور خاص جهت گسترش شهر و تمایل به توسعه در افق طرح های توسعه ی شهری، تاثیر بزرگی بر شکل گیری و تشدید پراکنده رویی در شهر سنندج داشته اند.

تغییر اقلیم از دیدگاه بسیاری از صاحب نظران، یک پدیده ی طبیعی است که در توالی های زمانی بلند مدت به وقوع پیوسته و دوباره تکرار می شود. در این مطالعه ی روند عوامل اقلیمی و هیدرولوژی دما، بارش و تبخیر در مقیاس های زمانی فصلی و سالانه دامنه های شمالی رشته کوه های کرکس با استفاده از آزمون ناپارامتری من کندال طی دو دوره ی زمانی سی ساله طی سال های 2009-1980 و بیست ساله 2007-1987 مورد بررسی قرار گرفت. بر اساس نتایج به دست آمده داده های مورد بررسی در سطح اطمینان 95% پارامترهای دما به ویژه میانگین کمینه ی سالانه به ویژه فصل زمستان،روزهای با بارش بیش از ده میلی متر سیر افزایشی و بارش سالانه بدون روند است. در دوره آماری بیست ساله ی (2007-1987) داده های دما و تبخیر از سیر صعودی با شتاب بیشتری نسبت به دوره ی 2009-1980 همراه بوده، به گونه ای که میانگین های سالانه، بیشینه و کمینه ی دما معنی دار و دارای روند افزایشی، بارش فاقد روند، تبخیر بدون روند، ولی معادله ی خط رگرسیون نشان دهنده ی افزایش دو تا شانزده میلی متر به ازای هر سال است.این شرایط باعث افزایش نیاز آبی، کاهش رطوبت خاک،افت ظرفیت مراتع و محصولات کشاورزی فشار بیشتر بر منابع آب زیر زمینی از تبعات آن است.

هدف از انجام این تحقیق، بررسی روند تغییرات بارندگی های سالانه ی چند ایستگاه منتخب در حوضه ی سفید رود با استفاده از روش ناپارامتری من – کندال می باشد. این آزمون جزو متداول ترین روش های ناپارامتری به شمار می رود که جهت تحلیل روند داده های بارندگی در مقیاس سالانه به کار گرفته شده است. شش ایستگاه سینوپتیک واقع در حوضه ی سفید رود، که در بازه ی زمانی 1978 الی 2007 دارای آمار بودند، انتخاب و آزمون بر روی داده های آنها اعمال گردید. نتایج به دست آمده از این تحقیق نشان دهنده ی وجود روند معنی دار در بارندگی ایستگاه های خلخال و بیجار بوده، ولی در ایستگاه های رشت و زنجان هیچ روند معنی داری در سطوح اطمینان 95٪ و 99٪ مشاهده نشد. در سطح اطمینان 95٪ مقادیر بارندگی ایستگاه لاهیجان دارای روند صعودی و معنی دار بوده و این مقادیر در ایستگاه میانه دارای روند نزولی و معنی دار است. دستاوردهای این مطالعه می تواند مسوولان را در تخصیص اعتبارات با توجه به میزان بارش های ایستگاه ها در خصوص جلوگیری از میزان آسیب های بخش کشاورزی، صنعتی و... یاری رساند.