فصلنامه مشکوه
پیاپی 115 (تابستان 1391)

نظریه شمول معنایی الفاظ قرآن بیانگر نوعی روش تفسیری است که به توسعه‎پذیری ضابطه مند الفاظ قرآن کریم می انجامد، به گونه ای که در این روش هر معنا در زیر لایه دیگر معنا پنهان شده است، و با تامل و تدبر در مفهوم آیات، معانی توسعه یافته، به شکل پلکانی هویدا می گردند. این معانی که در تفاسیر با عناوین بطن، تاویل، جری و تطبیق معرفی می شوند، با نام توسعه طولی معانی الفاظ نیز نامبردار است. قلمرو این روش در آیات صفات الهی و همچنین آیاتی است که مضامین علمی و اجتماعی دارند. این نظریه بر مبانی و اصولی استوار است که زیربنای فکری بحث محسوب می شوند و در انتخاب و گزینش روش و گرایش تفسیر نقش بسزایی دارند. این مبانی عبارت اند از: عدم انحصار فهم به عصر مخاطبان، التزام به فرهنگ عصر نزول، وجود معانی کلی در قرآن کریم، و استعمال الفاظ برای روح معنا. در این مقاله سعی بر آن است تا ضمن شرح نظریه یادشده، مبانی اساسی آن تبیین گردد.

آیه نجوی از آیاتی است که در نسخ آن اختلاف نظر وجود دارد. گروهی از معاصران حکم آیه را منسوخ نمی دانند. استاد معرفت از کسانی است که در آخرین نظریاتش نسخ آیه را منکر شده و معتقد است حکم آیه حکم حکومتی است که برای شرایط خاص، شخص خاص و زمان خاص تشریع می شود، قانون شریعت نیست که تغییر نکند. و آیه نجوی دارای پیامی همیشگی و پا برجاست، تا مراجعه به سران مسئول در مسائل کلان و ارزشمند کشوری و دینی بوده باشد، نه در مسائل ریز و کم ارزش. با این حال، سیاق آیات و قرائن و شواهدی که در آنهاست، روایات فراوان و اجماع علما، نسخ آیه را تایید می کند. روایات متعدد و معتبری دلالت دارد بعد از نزول آیه مذکور، تنها علی«ع»به آن عمل کرد و آن گاه نسخ شد. این آیه به اتفاق نظر علمای فریقین، فضیلتی برای آن حضرت است. این مقاله به نقد و بررسی دیدگاه استاد در احکام آیه نجوی پرداخته و با دلائل متقن به ویژه روایات، نسخ آیه را اثبات نموده و این حقیقت - که خداوند این آیه را فرو فرستاد تا ولی خود (علی«ع») را به سبب فضیلتی که برای دیگر اولیائش قرار نداده است از آنان جدا نماید - به خوبی تبیین می نماید.

شیخ عباسعلی کیوان قزوینی (1240-1317ش) مولف سه دوره تفسیر است. تفسیر کیوان برآیند و بازتاب سه محور و گرایش مهم زندگی اوست: 1. اصلاح رویکردها در فهم قرآن با هدف ساماندهی به مشکلات مردم جهان، با راهبرد تقریب مذاهب و ادیان توحیدی 2. سلوک عرفانی برای تهذیب اخلاق و شناخت عرفانی قرآن همراه بازاندیشی در میراث و سنت صوفیان و عارفان 3. مراوده با مردم و تعلیم آسان معارف قرآنی به آنان به دور از هرگونه تعصب مذهبی. از مهم ترین ویژگی های روش تفسیری او می توان به تبیین قرآن با مدلول لفظی قرآن با در نظر گرفتن همه وجوه معنایی لغات، شقوق گوناگون صرفی و نحوی، جایگاه کلمات و تناسب و پیوند آنها با یکدیگر و بی اعتمادی به برخی روایات به علت احتمال جعلی بودن یا خاص و محدود بودن مخاطب و مفهوم آنها اشاره کرد. از این رو، گاهی آرای فقهی، تفسیری و علوم قرآنی او جدید و شگفت می نماید.

یکی از حقایقی که قرآن کریم طی برخی آیات به بیان آن پرداخته وقوع تحریف در تورات است. عده‎ای از مفسران تحریف لفظی تورات را پذیرفته، شماری نیز به تحریف معنوی تورات معتقدند. تبیین انواع تحریف لفظی و معنوی تورات با محوریت آیه 75 سوره بقره، موضوع این مقاله است که بعد از بررسی آرای مفسران ذیل این آیه و در نظر گرفتن دیگر آیات قرآن کریم، به این نتیجه رسیده است که تحریف معنوی تورات از سوی دانشمندان یهود انکارناپذیر است، ولی اثبات تحریف لفظی تورات با تاکید بر آیه 75 سوره بقره ممکن نمی‎باشد که شرح ادله و مستندات آن را باید در مقاله جست وجو کرد.

طبقه بندی علوم در منابع کهن ریشه در دو منبع وحی و عقل دارد و مبتنی بر تجربه ذهنی و عینی اندیشمندان اسلامی و منبعث از هستی شناسی، معرفت‎شناسی و روش شناسی برگرفته از نگاه توحیدی استوار است؛ در نتیجه رابطه ای پویا میان اسلام و گونه های مختلف دانش به ویژه علوم طبیعی، ریاضی و انسانی در تمدن اسلامی شکل گرفته است.
در شرایط کنونی هر چند ما موضع روشنی در موضوع طبقه بندی دانش ها نداریم، ولی نقد تاریخی می تواند سرآغاز شکل گیری تقسیم علوم شود. ما می دانیم اگر یک نظریه (پارادایم) نوین نداشته باشیم، نخواهیم توانست به پرسش های جدید پاسخ دهیم؛ درنتیجه ابتدا آشفتگی و در پی آن بحران پیش خواهد آمد و بحران به انقلاب خواهد انجامید. در ایران معاصر از یک سو هر روز رشته ها، منابع و آثار نوگرا ظهور پیدا می کند، و جامعه علمی هر روز بیشتر توانایی های خود را در تولید دانش نشان می دهد و از سوی دیگر تامل در تقسیم علم در منابع اسلامی، این واقعیت را به ما یادآور می شود که ما می توانیم به یک نظریه نوین با توجه به مقتضیات کنونی دست یابیم. در این نظریه، ماهیت علم و داده های آن، اجزا، اختلاف و اشتراک دانش‎ها، ابزارهای شناخت و عوامل تاثیرگذار در شکل گیری آن و روش های نیل به حقیقت و امر واقع، دست یافتنی است.

یکی از رخدادهای تاریخی که در زندگی سیاسی امام رضا«ع» از اهمیتی خاص برخوردار بوده و قابل توجه است، پذیرش دعوت مامون در آمدن به ایران و در نهایت پذیرش ولایتعهدی به جای خلافت است. اما اینکه چرا امام رضا«ع» خلافت را وا نهاد و به جای آن، به ولایتعهدی مامون رضایت داد، خود رازهایی پنهان و نکاتی تاریخی دارد.
کسانی که از تاریخ و شرایط موجود در عصر امام رضا«ع» کم اطلاع یا بی‎اطلاع باشند، ممکن است شتاب‎زده قضاوت کرده، بی‎آنکه به شرایط سیاسی حاکم بر عصر امام رضا«ع» توجه کنند بگویند: با اینکه مامون خلافت را به امام رضا«ع» پیشنهاد داد و حتی ایشان را به پذیرش آن ملزم کرد، چرا امام«ع» از آن فرصت طلایی استفاده نکرد و خلافت را نپذیرفت و قدرت سیاسی را به دست نگرفت؟ اگر می پذیرفت وضع دولت و مردم، و سیاست و دین، به شکل دیگری رقم می خورد؟ اما حق این است که در چنین مواردی نباید شتاب‎زده داوری کرد، بلکه باید پیش از آن، شرایط سیاسی، اوضاع مملکت، انگیزه های مامون در تفویض خلافت و نیز انگیزه های امام رضا در عدم پذیرش آن را مورد مداقه قرار داد.
این جستار که با عنوان چرایی عدم پذیرش خلافت از سوی امام رضا«ع» سامان یافته است، می کوشد تا نکته هایی را که هریک پاسخی به چرایی عدم پذیرش پیشنهاد مامون مبنی بر تفویض خلافت به امام رضا«ع» است، ارائه نماید.

ناآشنایی کامل برخی نویسندگان دایره المعارف اسلام با تاریخ تشیع و کلام اسلامی، سبب ضعف مدخل های مرتبط با تشیع اثنی عشری در این دایره المعارف گردیده است. مدخل «علی الرضا» از جمله مدخل هایی است که به دلیل تکیه بیش از حد نویسنده بر منابع اهل سنت، از ضعف یکسونگری در معرفی آن حضرت برخوردار است و موجب شده تا نقص منابع غیرشیعی در گزارش فعالیت های اجتماعی سیاسی امام رضا«ع» در این مدخل نیز رسوخ کرده و بیش از بیان زندگی ایشان، به فعالیت های مامون بپردازد. از آنجا که این دایره المعارف به عنوان یکی از منابع اصلی در معرفی اسلام مطرح است، نقد و بررسی مدخل های آن، به رفع نواقص، اصلاح اشتباهات و ارتقای سطح اطلاعات در زمینه تاریخ تشیع کمک شایانی می کند. این نوشتار در راستای اهداف یادشده، به روش تحلیلی تاریخی، چهار بخش ولادت و وفات، فعالیت ها، ولایتعهدی و منابع این مدخل را نقد و بررسی کرده است.