فصلنامه کتابداری و اطلاع رسانی
سال پانزدهم شماره 2 (پیاپی 58، تابستان 1391)

معلولیت پدیده ای است که همواره در بین مردمان کشورهای مختلف وجود داشته و در هر زمان متناسب با برداشتهای خاص اجتماعی، با افراد معلول رفتار می شده است. سه دوره تاریخی از رفتارهای متفاوت با معلولان شناسایی شده است:الف. دوره اول که افکار داروینیسم و فاشیسم رایج بود و مدعی بودند معلول فاقد هرگونه قدرت و توانایی برای اداره امور است، لذا باید او را از صحنه اجتماعی دور نگهداشت. در این دوره، معلولان از جامعه طرد می شدند، برخورد با آنها نامناسب بود و گاه آنها را از بین می بردند.
ب. دوره دوم، دوران پس از جنگ جهانی اول و دوم بود. معلولان جنگی بسیار زیادی که همگی به نحوی داری نقص عضو بودند، به دیگر معلولان افزوده شدند. در این دوران اندیشه قدردانی و حمایت از کسانی که برای وطنشان معلول شده اند رواج یافت و حمایتهای درمانی یا مالی از معلولان در برنامه های دولتها گنجانده شد. دوره سوم، دورانی است که اندیشه سرمایه انسانی فراتر از سرمایه های مادی رواج یافت. در این نوع دیدگاه، معلولان بخشی انکارناپذیر از جامعه تلقی می شوند و باید برای سلامت بیشتر جامعه به آنها نیز فرصتهای برابر با افراد سالم داده شود تا به عنوان افرادی تاثیرگذار در تحولات جامعه مشارکت داشته باشند، به جامعه بهره دهند و از جامعه بهره گیرند. با رواج این دیدگاه، نگرش سنتی جامعه، شامل توجه به معلولان ناشی از ترحم و دلسوزی، کنار گذاشته شد و رسیدگی به معلولان در برنامه های دولتها جای گرفت.
با اعلام سالهای 1982 تا 1993 توسط سازمان ملل متحد به عنوان دهه مشارکت معلولان در زندگی اجتماعی و اعلام روز سوم دسامبر هر سال به عنوان روز جهانی معلولان، توجه به پیشگیری از معلولیت و تلاش برای افزایش توانبخشی افراد معلول در قالب مناسب سازی شرایط اجتماعی و شرایط فیزیکی برای معلولان در همه کشورها شدت یافت. در این راستا، امضای کنوانسیون حقوق معلولان از سوی جمهوری اسلامی ایران، زمینه های مناسب را برای ارائه شرایط اجتماعی و فیزیکی مناسب معلولان فراهم آورده است. آثار این موارد در معابر و مکانهای عمومی ایران از جمله برخی کتابخانه های عمومی، دیده می شود.
یادآور می شود، حدود 12 تا 13 میلیون ایرانی به علت صدمات ناشی از جنگ، نارسایی های ذهنی، جسمی و حسی، معلول به شمار می روند. این نارسایی ها و برخی موانع فیزیکی و اجتماعی، آنان را همواره از اجتماعاتی مانند کتابخانه ها دور نگه داشته است، حال آنکه این قشر از جامعه برای همخوان شدن با تحولات اجتماع از طریق دسترسی به اطلاعات، گذراندن اوقات فراغت خود و تعامل با سایر شهروندان، نیازمند امکانات کتابخانه ای در سطح استاندارد می باشند. این موردی است که به طور رسمی و بر روی کاغذ توسط هدف گذاران و برنامه ریزان کتابخانه های عمومی درج شده است.
در تحقیقی که به منظور سنجش کم و کیف برنامه های کتابخانه های عمومی برای معلولان در مشهد انجام شد، پرسشنامه ای با تعداد قابل توجهی پرسش که همگی جزئی از خدمات کتابخانه برای معلولان بودند تهیه و در اختیار مسئولان 21 کتابخانه عمومی مشهد قرار داده شد. اولین پرسش در این پرسشنامه این بود که «آیا کتابخانه برای معلولان برنامه های مشخصی را دنبال می کند؟» هر 21 کتابخانه به این پرسش پاسخ منفی دادند و بر این اساس، ضرورتی نداشت که به دیگر پرسشهای آمده در پرسشنامه پاسخ داده شود. آشکار نیست که این نوع پاسخ نشان دهنده بی اطلاعی مسئولان از هدفها و برنامه ها و اقدامهای انجام شده برای معلولان در کتابخانه های عمومی است یا نشانگر واقعیتی است که فاصله بین هدفهای آمده در اسناد رسمی و آنچه در عمل انجام می گیرد را می نماید. امید است کتابداران تحصیل کرده که در یکی دو سال گذشته در کتابخانه های عمومی کار حرفه ای خود را شروع کرده اند، حرکت عملی در راستای هدفهای کتابخانه های عمومی را سرلوحه کارشان قرار دهند.

هدف پژوهش حاضر، بررسی و تحلیل میزان و نوع بارشناختی ایجاد شده در کاربران به هنگام روبه روشدن و استفاده ازکلیدواژه ها و عبارتهای پیشنهادی موتور کاوش گوگل به منظور بسط جستجوست. داده های مورد نیاز از طریق پرسشنامه و مشاهده و پروتکل بلنداندیشی، به دست آمد. نمونه های پژوهش بر پایه نمونه گیری غیر احتمالی از نوع نمونه هدفمند برگزیده شد. بر این اساس، نمونه ای 60 نفری از دو گروه دانشجویان تحصیلات تکمیلی حوزه های علوم انسانی/ اجتماعی و علوم پایه/ فنی- مهندسی در نظر گرفته و نشستهایی جداگانه با هر یک از آنها ترتیب داده شد. نتایج نشان داد کلیدواژه ها و عبارتهای پیشنهادی و نتایج بازیابی شده، بارشناختی منفی زیادی برای کاربران ایجاد نکرده بود. همچنین، تفاوت معناداری بین میزان بارشناختی دانشجویان در دو حوزه علوم انسانی/ اجتماعی و علوم پایه/ فنی- مهندسی در بسط جستجو در موتور کاوش گوگل وجود ندارد. بیشتر کلیدواژه ها/ عبارتهای پیشنهادی و بازیافتها با نیازهای کاربران همخوانی و به نوعی با کلیدواژه اولیه آنها ارتباط داشت. به طورکلی، چنین می توان برداشت نمود که رویکرد ارائه کلیدواژه ها/ عبارتهای پیشنهادی در موتورهای کاوش از رویکرد مناسبی از نظر نوع و میزان بارشناختی که در کاربران ایجاد می کند، برخوردار است.

پژوهش حاضر به روش تحلیل محتوا و با هدف بررسی کاربرد معماری اطلاعات در مجله های الکترونیکی علمی- پژوهشی تمام متن حوزه علوم انسانی زیر پوشش پایگاه سید، انجام شد. جامعه پژوهش، 88 مجله علمی- پژوهشی تمام متن فارسی و روش گردآوری اطلاعات از طریق سیاهه وارسی بود. این بررسی، تحت دو مقوله «معماری سازماندهی اطلاعات» و «معماری مدرک»، انجام شد. نتایج نشان داد در اغلب مجله ها، محتوای وب سایت به روش موضوعی و ساختار وب سایت به روش شبکه ای، سازماندهی شده و در نظام مسیریابی، از نوارهای مسیریابی متنی بیش از سایر نوارهای مسیریابی استفاده شده بود. کاربرد عناصر مسیریابی جانبی و بویژه نمایه ها، در وضعیت مطلوبی مشاهده نشد. فرمول بندی درخواست و روش های جستجو، اغلب به روش ساده بوده و برچسب گذاری محتوای وب سایتها، از وضوح نسبتا قابل قبولی برخوردار بود. مولفه های وابسته به محیط فرامتن، به طور محدودی در مقاله ها کاربرد داشته اند. وضعیت چکیده ها، کلیدواژه ها و میزان استفاده از شکلها در مقاله ها، در سطح مطلوبی بود. در صفحه فهرست مندرجات 77 مجله (87/5 %) و در صفحات مقاله 49 مجله (55/7%) ثبات در صفحه آرایی وجود داشت. استفاده نکردن از فراداده دابلین کور و ضعف محتوای اطلاعاتی در عناصر فراداده ای متا، بیانگر کم توجهی مجله ها به قابلیتهای این عناصر بود. در صفحه آغازینوب سایت همه مجله ها و صفحه فهرست مندرجات 82 مجله، از اچ تی ام ال به عنوان قالب ذخیره سازی استفاده شده بود. نتایج پژوهش بیانگر این بود که مجله های الکترونیکی علمی- پژوهشی فارسی از نظر به کارگیری مولفه های معماری سازماندهی اطلاعات در وضعیت نسبتا مطلوب و از نظر به کارگیری ساختارهای معماری مدرک در وضعیت نامناسبی قرار داشتند.

پژوهش حاضر با هدف شناخت وضعیت امنیت اطلاعات در کتابخانه های دیجیتالی ایران انجام شده است. روش پژوهش پیمایشی تحلیلی و ابزار گردآوری داده ها، پرسشنامه ای است که بر مبنای استاندارد ISO/IEC 27002 تهیه شده و با یازده شاخص و 79 زیرشاخص، امنیت اطلاعات را مورد سنجش قرار می دهد. شاخصهای ارزیابی شامل خط مشی امنیت، سازماندهی امنیت اطلاعات، مدیریت دارایی ها، امنیت منابع انسانی، امنیت فیزیکی و محیطی، مدیریت ارتباطات و عملیات، کنترل دسترسی، تهیه، توسعه و نگهداری سیستم های اطلاعاتی، مدیریت حوادث، امنیت اطلاعات، مدیریت تداوم کسب و کار، و انطباق است. 58 کتابخانه دیجیتالی فعال ایران جامعه پژوهش را تشکیل می دهند که از آن تعداد 45 کتابخانه به پرسشنامه ها پاسخ داده اند.
بر اساس یافته ها، میانگین امنیت اطلاعات کتابخانه های دیجیتالی ایران0/79 (از میانگین کل 1) است و کتابخانه ها از لحاظ امنیت اطلاعات در سطح قوی قرار دارند. آسیب پذیرترین نقاط امنیتی، «خط مشی امنیت» و «امنیت نیروی انسانی»، هر دو با میانگین 0/63 است. کتابخانه های دیجیتال موسسه نشر امام خمینی (ره)، پژوهشگاه نیرو، فرهنگستان هنر، کتابخانه دیجیتال علوم انسانی شهرداری تهران، کتابخانه دیجیتال شرکت برق منطقه ای خراسان، کتابخانه دیجیتال دانشگاه تبریز با میانگین 1، بالاترین میانگین امنیت اطلاعات را دارند. در مجموع 75/55% کتابخانه های دیجیتالی ایران از لحاظ امنیت اطلاعات در سطح قوی و 24/46 % در سطح متوسط هستند. شاخصهای امنیت اطلاعات از نظر رعایت در کتابخانه های دیجیتالی دارای تفاوت معناداری است، اما تفاوت معناداری بین کتابخانه های دیجیتالی دانشگاهی و غیردانشگاهی از نظر امنیت اطلاعات وجود ندارد.

سرمایه اجتماعی از طریق تسهیل ترکیب و مبادله منابع دانشی سازمان و همچنین با فراهم آوری شرایط لازم از جمله ایجاد اعتماد و تعامل بین اعضای سازمان، باعث توسعه مدیریت دانش در سازمان می شود. از این رو، بررسی رابطه بین سرمایه اجتماعی و میزان اجرای مدیریت دانش، مورد توجه این پژوهش قرار گرفت. جامعه آماری این پژوهش را کتابخانه های دانشگاه فردوسی و علوم پزشکی مشهد تشکیل می دهد. این پژوهش از نوع کاربردی بوده و با روش پیمایشی انجام شد. ابزار گردآوری اطلاعات، دو پرسشنامه بود. پرسشنامه اول برای سنجش میزان سرمایه اجتماعی مورد استفاده قرار گرفت. این پرسشنامه بر اساس مدل «ناهاپیت و گوشال» (1998) طراحی شده است که سرمایه اجتماعی را به سه بعد شناختی، رابطه ای و ساختاری تقسیم می کند. پرسشنامه دوم، توسط پژوهشگر طراحی و برای بررسی میزان اجرای مدیریت دانش در کتابخانه ها مورد استفاده قرار گرفت. یافته های پژوهش نشان داد بین میزان سرمایه اجتماعی و میزان اجرای مدیریت دانش رابطه مثبت و معنادار وجود دارد. از میان ابعاد مدیریت دانش، سرمایه اجتماعی بیشترین ارتباط را با بعد تولید دانش دارد و کمترین ارتباط نیز میان سرمایه اجتماعی و بعد ارائه دانش است. همچنین، بین ابعاد شناختی، رابطه ای، و ساختاری سرمایه اجتماعی با میزان اجرای مدیریت دانش رابطه مثبت و معنادار برقرار است و در میان ابعاد سرمایه اجتماعی، بعد رابطه ای سرمایه اجتماعی بیشترین ارتباط را با میزان اجرای مدیریت دانش دارد.

هدف از این پژوهش، بررسی نقش عوامل موثر بر پذیرش و به کارگیری فناوری اطلاعات و ارتباطات در بین جوانان روستایی منطقه اورامانات بر اساس نظریه نشر نوآوری راجرز می باشد. چارچوب نظری مورد استفاده مبتنی بر پژوهشهای پیشین داخلی و خارجی و ترکیبی از نظریه های جامعه شناختی و جامعه اطلاعاتی است.مدل تجربی برگرفته از آن، شامل عوامل فردی،عوامل فرهنگی، عوامل اقتصادی، اجتماعی و جمعیتی، منابع اطلاعاتی و عوامل یا ویژگی های مربوط به نوآوری، به عنوان متغیر مستقل و پذیرش و به کارگیری فناوری اطلاعات و ارتباطات به مثابه متغیر وابسته است. پژوهش به شیوه توصیفی-پیمایشی انجام گردید و جامعه مورد مطالعه، جوانان روستایی 35-15 سال چهار شهرستان اورامانات(پاوه، جوانرود، روانسر و ثلاث باباجانی) به تعداد 45635 نفر می باشد که از بین آنها یک نمونه 170 نفری از میان کسانی که از آی سی تی استفاده کرده و به عنوان کاربر شناخته می شوند، انتخاب گردید. روش نمونه گیری به صورت تصادفی طبقه ای و از نوع متناسب می باشد. برای جمع آوری داده ها از پرسشنامه «مصطفی ازکیا و همکاران» استفاده شده که روایی آن با نظر استادان راهنما و مشاور و دو تن از کارشناسان مربوط و پس از انجام اصلاحات لازم، تائید و پایایی آن با استفاده از آزمون آلفای کرانباخ 85% محاسبه گردیده است. برای تجزیه و تحلیل داده ها از نرم افزار spss و با استفاده از روش های آمار استنباطی، همبستگی بین متغیرها، تحلیل واریانس، آزمون تی مستقل و آزمون خی دو، اندازه گرفته شده اند. پس از آزمون فرضیه ها، نتایج به دست آمده بیانگر آن است که متغیرهای مفید بودن، سهولت استفاده و نوع شغل، در میزان پذیرش آی سی تی تاثیر داشته و سازگاری آی سی تی و میزان تحصیلات، در پذیرش آن تاثیر ندارند. همچنین، بین متغیرهای میزان آموزش، بهره مندی از کانالهای ارتباطی و به کارگیری آی سی تی، رابطه معناداری وجود داشته و بین متغیر پایگاه اقتصادی افراد و به کارگیری آی سی تی، ارتباط معناداری حاصل نشد.

هدف از این پژوهش، تعیین نقش و جایگاه آرشیو دیداری- شنیداری صدا و سیمای مرکز بوشهر در پشتیبانی از فرایند تولید برنامه های رادیویی و تلویزیونی این مرکز است. روش پژوهش پیمایشی و ابزار گردآوری اطلاعات، پرسشنامه است. جامعه پژوهش 100 نفر از برنامه سازان (تهیه کنندگان و کارگردانان) تولید رادیو و تلویزیون مرکز بوشهر است. بر اساس یافته های پژوهش، 92/8 % از برنامه سازان معتقدند می توان از آرشیو دیداری- شنیداری صدا و سیمای مرکز بوشهر به عنوان یکی از عوامل اصلی در فرایند تولید برنامه های رادیویی و تلویزیونی این مرکز و تکیه گاه برنامه سازان نام برد. 96/6 % از برنامه سازان آرشیو این مرکز را یک پایگاه اطلاعاتی و پشتوانه برنامه سازی قلمداد می کنند. 95/9 % از برنامه سازان معتقدند بر خلاف دیدگاه سنتی و غیر تخصصی، آرشیو دیداری- شنیداری این مرکز تنها محلی برای حفظ و نگهداری منابع نیست، بلکه یکی از مهم ترین بخشهای حفظ محتوا و پیام در رسانه است. از نگاه برنامه سازان، غنی بودن منابع آرشیوی این مرکز در تامین و پشتیبانی، ارتقای کمی و کیفی برنامه سازی، کاهش زمان و هزینه تولید برنامه ها نقش چشم گیری دارد. اکثر برنامه سازان، ارائه خدمات توسط آرشیویست های این مرکز را در رفع نیازهای اطلاعاتی برنامه سازان مطلوب دانسته و مهم ترین انتظارهای خود را از آرشیو این مرکز، دیجیتال سازی و غنی کردن منابع آرشیوی، ایجاد پایگاه اطلاعاتی آرشیو، ایجاد بخش افکتهای تصویری و با کیفیت، استخراج کلیدواژه های موضوعی منابع، ایجاد بخش تبدیل و تکثیر منابع و مشکلات خود را، دسترسی نداشتن به منابع آرشیوهای سایر مراکز صدا و سیما، کمبود امکانات فنی در آرشیو، کمبود نیروی انسانی و فعال نبودن آرشیو مرکز در ایام تعطیلات رسمی، بیان کرده اند.

هدف این مقاله، بررسی ضرورت ایجاد یک طرح اضطراری در کتابخانه ها و آرشیوهاست. وضعیت اضطراری، وضعیتی غیرقابل پیش بینی و برنامه ریزی نشده است که می تواند باعث واردآمدن خسارتها و صدمات جبران ناپذیری به کارکنان، ساختمان و مجموعه کتابخانه ها و آرشیوها شود. واکنش نسبت به وضعیت اضطراری، فعالیتهایی است که به منظور به حداقل رساندن خسارتها و پیشگیری از آسیبهای آتی انجام می شود. طرح اضطراری مجموعه اعمالی است که ایمنی کارکنان، مجموعه کتابخانه و ساختمان را در شرایط اضطراری تضمین می کند.
مهم ترین مسئله، حفظ امنیت و پیشگیری از بروز فاجعه در کتابخانه یا آرشیو است. اگرچه حفظ سلامت و امنیت افراد در اولویت است، مراقبتهای ویژه ای باید برای حفاظت از مجموعه انجام شود. با داشتن طرح اضطراری می توان در صورت بروز بلایای شدید، تاثیر عوامل بیرونی را تا حد قابل ملاحظه ای کنترل و میزان آسیب و خسارت را به حداقل رساند.

در این پژوهش، زیرساختهای اشتراک دانش (بسترها و شیوه های به اشتراک گذاری دانش) در گروه های آموزشی کتابداری و اطلاع رسانی بررسی شده است. بسترهای اشتراک دانش در این پژوهش از دو رویکرد بررسی شده اند؛ ابتدا بسترهایی که از نظر اعضای هیئت علمی برای اشتراک دانش مناسب دانسته شد و سپس بسترهایی که توسط دانشگاه محل خدمت اعضای هیئت علمی برای اشتراک دانش فراهم شده، شناسایی گردید (در این پژوهش، بسترهای پست الکترونیک، کارگاه های آموزشی، سمینارها و نشریه های تخصصی به عنوان مناسب ترین بسترها از دیدگاه اعضای هیئت علمی، تعیین گردید). با مقایسه و تطبیق یافته های این دو قسمت، خلا بین بسترهای مناسب و موجود مشخص شد و نتایج نشان داد فراهم آوری بسترهای اشتراک دانش توسط دانشگاه های محل خدمت اعضای هیئت علمی، زیر سطح متوسط بوده است. همچنین، در پژوهش حاضر متداول ترین شیوه های اشتراک دانش مورد استفاده اعضای هیئت علمی(شامل: اشتراک دانش از طریق جلسات و نشستهای رسمی، شرکت در سمینارها، استفاده از پست الکترونیک و گروه های بحث و انتشار مقاله در نشریه ها) شناسایی گردید. پژوهشگر در این پژوهش به وجود رابطه ای متقابل بین بسترها و شیوه های اشتراک دانش پی برد.

این نوشتار با نگاهی گذرا به سیر تکاملی نظامهای بازیابی اطلاعات و ارزیابی آنها، انواع ارزیابی در این نظامها را از هم تفکیک و به طور مفصل تر درباره رویکردهای موجود در ارزیابی عملکرد نظامهای بازیابی، بحث کرده است. با نقد هرکدام، مدلی ترکیبی با رویکردی نظری - تصمیمی از «وانگ و فورگیونه» را معرفی می کند و در پایان نتایج و پیشنهادهای خود را ارائه می دهد.

امروزه بیشتر منابع اطلاعاتی به صورت الکترونیکی و دیجیتالی منتشر شده و در وب قابل دسترس هستند. تولید، ورود، انتشار و ذخیره اطلاعات در وب به آسانی امکان پذیر بوده ولی بازیابی آن کاربر را با چالشهایی روبرو می سازد. در نتیجه، پژوهشگران حوزه های مختلف از جمله جوامع کتابداری و طراحان وب به فکر راه حل هایی برای حل این مشکلات هستند.
طراحی استاندارد توصیف و دسترسی به منبع(آر.دی.ای.) توسط کمیته همکاری مشترک به عنوان جانشین قواعد فهرست نویسی انگلوامریکن(ویرایش دوم) بر اساس الگوهای مفهومی و قوانین فهرست نویسی بین المللی تدوین شده توسط ایفلا و پیدایش وب معنایی و استانداردهای آن از جمله چارچوب توصیف منبع(آر.دی.اف.) توسط کنسرسیوم وب جهانی، از اقدامهای صورت گرفته برای توصیف کارآمدتر منابع اطلاعاتی و ارائه روابط مفهومی بین آنهادر محیط وب است.
در این پژوهش، کتابداران و فهرست نویسان با استاندارد آر.دی.ای.، وب معنایی و آر.دی.اف. که یکی از استاندارد های وب معنایی است، آشنا شده و در ادامه انطباق اصطلاحات و موجودیتهای آر.دی.ای. در چارچوب توصیف منبع که بر اساس همکاری صورت گرفته بین کمیته همکاری مشترک و بنیاد ابرداده ای دابلین کور انجام گرفته، معرفی و در پایان نیز فهرست گسترش پذیر که بر اساس آر.دی.ای.، اف.آر.بی.آر. و چارچوب توصیف منبع طراحی شده، معرفی گردیده است.
همچنین، لزوم توجه به ساختار و الگوهای زیربنایی آر.دی.ای. و شباهتهایی که این استاندارد با چارچوب توصیف منبع در زمینه ذخیره و بازیابی موثرتر اطلاعات داشته و در نتیجه باعث افزایش کارایی نظامهای بازیابی اطلاعات در محیطهای وب خواهد داشت، تحلیل گردیده است.