نشریه مطالعات اخلاق کاربردی
شماره 19 (بهار 1389)

نخستین گام جهت اخلاق پژوهی، شناخت مفاهیم و واژه های اخلاقی است. از اساسی ترین مفاهیم اخلاقی در قرآن و روایات، مفهوم «یقین» است و حسب قاعده ی «تعرف الاشیاء باضدادها»، شناخت مفهوم شک نیز راهگشاست. نگارنده در این جستار، ابتدا، با شناخت مفهوم یقین در لغت و ثقلین، پرده از معنای آن برداشته و بر آن است که یقین، علم ثابت و استواری است که هیچ گونه شک، تردید و شایبه ای در آن راه ندارد. یقین، مشکک (ذو مراتب) بوده و در سه مرتبه ی علم الیقین، عین الیقین و حق الیقین در قالب بالاترین شکل ایمان به خدا نمود می یابد. شک، نقیض یقین است و حالت تساوی میان دو امر را دارد. مفاهیم مرادف و مرتبط با یقین و شک در جهت شناخت معنای دقیق آن و حوزه ی معنایی آن دو بسیار راهگشاست که در این موجز بدان توجه شده است. هدف نوشتار حاضر، دست یابی به حوزه ی معنایی یقین و شک از منظر «ثقلین» است. روش تحقیق تحلیل محتوا از نوع توصیفی- تحلیلی است و گردآوری مطالب به روش کتابخانه ای صورت پذیرفته است.

جوامع بشری برای نیازها و توسعه ی نهادهای خود در ابعاد فرهنگی، اجتماعی، اقتصادی و سیاسی تدابیر و برنامه هایی دارند که الزاما باید شاخصه هایی که اصلی ترین آنها سازگاری با فطرت و سرشت انسانی است را مورد توجه قرار دهند. اخلاق و اقتصاد به عنوان دو نیاز اساسی، از تاثیرگذارترین مقوله ها در نهاد برنامه ریزی هستند که پیشینه ی تاریخی آنها به آفرینش انسان و هبوط حضرت آدم می رسد. علم اقتصاد تا قبل از دوره ی رنسانس (1453 میلادی) به عنوان یک تفکر غالب، شامل آموزه های ارسطو، کلیسا و سایر ادیان می شد. این آموزه ها نیز متاثر از علم اخلاق بود و شاهد تاریخی آن «آدام اسمیت»- اقتصاددان اسکاتلندی و استاد کرسی اخلاق دانشگاه گلاسکو- می باشد. اما به مرور زمان و به طور رسمی در سال 1932 میلادی، «لینونل رابینز»، اقتصادان انگلیسی، برای نخستین بار با تمایز میان ارزش و واقعیت تلاش کرد تا از تاثیر اخلاق بر اقتصاد بکاهد، و از این رو، «اقتصاد هنجاری» و «اقتصاد اثباتی» را مطرح نمود. اما با ایجاد شکاف طبقاتی، بحران های اقتصادی، تاسیس و بایگانی شدن پی در پی مکاتب اقتصادی به دلیل همان ناهمسانی با فطرت و سرشت انسان، اندیشمندان و حتی اقتصاددانانی از جمله «آمارتیاسن» - برنده ی جایزه ی نوبل اقتصاد در سال 1998 میلادی- کوشیدند تا اقتصاد را به سرمنزل اصلی خود (جایی که از اخلاق تاثیر پذیرد) برگردانند. تاثیر اخلاق در اقتصاد با آن که گاهی به یک امر بدیهی تشبیه می شود، اما تدوین پژوهش های علمی و تاثیرگذار متضمن دلایل وحیانی با استفاده از قرآن مجید و کتاب های آسمانی سایر ادیان و دلائل فلسفی و عقلانی شامل: تجربیات بشر و آزمون ها و تحقیق های تئوریک، دلایل تاریخی و سرنوشت اقوام و دلایل روایی، کمک بسیار مهمی برای اثبات این موضوع برای گستره ی اندیشه های بشر خواهد بود. این مقاله تلاش می کند تا اثبات نماید که توسعه ی اقتصادی پایدار بدون تاثیرپذیری از اخلاق دست نیافتنی است و می کوشد با ارایه ی یک افق تازه از موضوع «تاثیر اخلاق در اقتصاد»، آن را به عنوان یک مقوله ی مهم به همه ی اقشار در جامعه ی بین الملل بازشناساند تا در آینده بتوان از این مسیر نقبی به سوی اقتصاد اسلامی باز کرد. نظرات و اندیشه های شهید صدر می تواند به عنوان منبع پرباری برای ورود و تبیین موضوع «تاثیر اخلاق بر اقتصاد» در عصر حاضر باشد. ایشان دارای 24 عنوان کتاب در زمینه های مختلف علوم دینی و اجتماعی است و کتاب مشهور «اقتصادنا» را که نخستین تلاش عملی برای کشف و استخراج و تدوین نظام اقتصادی اسلام است، به رشته ی تحریر در آورد.

پژوهشگران در مقاله ی پیش رو، زیر نظر و راهنمایی استاد، دکتر سید مهدی نوریان، بر آن شدند با مراجعه به کتاب نفیس و ارزشمند نهج البلاغه ی امام علی و مجموعه ی اشعار شاعر توانای ادب پارسی، شیخ مصلح الدین سعدی شیرازی و منابع معتبر و موثق دیگر، مضامین اجتماعی و اخلاقی را درحوزه ی ادب تعلیمی بازبینی و بررسی کرده، حاصل پژوهش خودرا به محضر ادب دوستان تقدیم دارند. نخست، چهارده مضمون و موضوع غالبا اخلاقی، از قبیل قناعت و صرفه جویی، صدق و راستی، تواضع و فروتنی، پرهیز از حرص و طمع، اخلاق و پاکی و...که در دو اثر گرانسنگ سعدی، بوستان و گلستان، نمودی چشمگیرتر دارند انتخاب شد و به روش تطبیقی، مضامین مربوط به آن در سخن امام علی ریشه یابی و استخراج و ذیل هر عنوان تدوین گردید. حاصل این تلاش آمیزه ای است از سخنان گهربار امیر سخن علی و استاد سخن سعدی که امید است توانسته باشد قطره ای از دریای بیکران معارف نهج البلاغه را در شعر فارسی بشناساند و بشناسانند. نردبان آسمان است این کلام هرکه از وی بر رود آید به بام

اکنون کمتر انسانی یافت می شود که نامی از ارسطو و فضایل سرشار او نشنیده باشد. در میان انواع تعالیم ارسطو نظریات اخلاقی او که در کتاب مشهور «نیکوماخوس» بیان شده همواره مورد اقتباس تمامی دانشمندان اخلاقی شرق و غرب بوده است. نگارنده در این مقاله تلاش می کند تا از دریچه ای دیگر به نظریات اخلاقی ارسطو نگاه کند و صحت و سقم گزاره های اخلاقی او را مورد بررسی قرار دهد.

این مقاله به تجزیه و تحلیل دو مفهوم متضاد در حوزه ی فلسفه ی اخلاق که در کلام اسلامی- یعنی کلام معتزله و اشاعره ی قرن چهارم و پنجم- مطرح شده است می پردازد. موضع معتزله درباره ی افعال انسانی، پیش از این به خوبی مورد مطالعه قرار گرفته است. از این رو، نویسنده پس از ارایه ی یک گزارش مختصر از آن، ادامه ی مقاله را به بررسی دیدگاه اشاعره در این خصوص، که کمتر مورد پژوهش قرار گرفته است، اختصاص می دهد. نکته ی جالب توجه در این مقاله، تحلیل های وی از دو مفهوم «کسب» و «خلق افعال انسان» توسط خداوند است که در کلام اشاعره مطرح شده است.