نشریه مطالعات اخلاق کاربردی
شماره 17 (پاییز 1388)

«مقتضیات تقوا در آیینه ی قرآن و سنت» عنوانی جهت دستیابی به مفهوم تقوا، وعوامل دستیابی به تقوا از دیدگاه قرآن و سنت است. تقوا از «وقایه» گرفته شده و در لغت، به معنای نهایت خویشتن داری و در عرف، بازداشتن نفس از آن چیزی است که در آخرت برای انسان زیان دارد، و محصورکردن آن به چیزهایی است که برای او مفید است. مقتضیات، یعنی همان عوامل پیدایش تقوا، در دو زیر شاخه ی اصلی: اخلاقی و فقهی، بررسی گردیده اند. مقتضیات اخلاقی پیدایش تقوا نیز در دو مجموعه ی اخلاقیات فردی همچون: الگوپذیری، مخالفت با هوای نفس، شناخت و معرفت، صداقت، اطاعت اوامر الهی، عبادت و بندگی، خردورزی، یاد خدا، آیات الهی، هدایت الهی، یقین، توبه، صبر و تواضع، و مجموعه ی اخلاقیات اجتماعی همچون: عدالت، خدمت به مردم، وحدت، وفای به عهد، موعظه، عفت و پاکدامنی، احسان وکنترل زبان آمده اند. در مقتضیات فقهی نیز عواملی چون: بر پاداشتن نماز، روزه داری، حج، جهاد و قصاص بررسی شده اند.

موضوع این مقاله پیرامون «ویژگی های ایمان و مومنین در قرآن و سنت» است. در عصر حاضر، حرکت به سوی پیشرفت و تکنولوژی باعث شده که انسان ها به صورت ناخودآگاه از اصل و منبع خود دور شوند، و واژه ی دین و ایمان و اسلام، تنها، به شکل ظاهری و سطحی، آن هم به طور موقت، مورد استفاده ی افراد قرارگیرد، در حالی که باطن و محتوای دین هنوز به طور کامل بررسی نشده است. در این پژوهش، تلاش شده تا اندازه ای حقیقت ایمان وویژگی های مومنین و صفاتی که داشتن آن لازمه ی هر مسلمانی است، روشن شود. در ادامه، با بیان ماهیت ایمان، فرق آن با اسلام، رابطه اش با عمل، و مهم تر از آن، ارتباط مستحکمی که با ولایت (امامت) دارد، به تقسیم بندی فصول پرداخته و به پاره ای از ویژگی های انسان مومن از دو بعد فردی و اجتماعی اشاره شده است. در این پژوهش، از کتب روایی، مانند: اصول کافی، کنز العمال، غررالحکم، نهج البلاغهو... از کتب اخلاقی، مانند: صفات و علامات متقین در خطبه ی حضرت امیرالمومنین، قطره ای از دریا، جلوه های لاهوتی و... و نیز از کتب تفسیری، همچون تفسیر نمونه استفاده شده است. روش تحقیق در این جا، اسنادی و مدارکی (دینی)، ماهیت آن، نقلی و توصیفی، و روش جمع آوری آن کتابخانه ای می باشد. لازم به ذکر است در قسمت هایی از تحقیق، برای بیان هرچه بهتر مطلب، از اظهار نظرهای شخصی نیز استفاده شده است.

حجاب و پوشش از جمله مسایلی است که در کتاب مقدس با معانی متعدد و در قالب های مختلفی مورد توجه قرار گرفته است. در یک تقسیم بندی کلی می توان به دو نوع استفاده- مثبت و منفی- از حجاب در کتاب مقدس اشاره نمود. هریک از این دو نوع استفاده، ممکن است به صورت حقیقی و یا مجازی باشد. کاربرد مثبت به صورت حقیقی در پنج حوزه است، که عبارتند از: 1. پوشش موسی پس از ملاقات با خدا؛ 2. پوشش نوعروسان؛ 3. پوشش زنان در عبادت همگانی؛ 4. پوشش مقدس در معبد؛ 5. پوشش جذامیان. کاربرد مثبت به صورت مجازی نیز در دو قالب پرده ی سمبلیک و پوشش ایمان، است. کاربرد منفی حجاب به صورت حقیقی در دو حوزه: 1. پوشش پیامبران زن دروغین؛ 2. پوشش زنان فاحشه است. کاربرد منفی به صورت مجازی نیز شامل ذهن حجاب دار و کتاب مقدس در پوشش، است. در مقاله ی پیش رو، در هر بخش موارد یاد شده را تبیین نموده و آیات کتاب مقدس را نیز متذکر خواهیم شد. آنچه به طور قطعی از پوشش و حجاب در کتاب مقدس بر می آید این است که حجاب و پوشش برای زن، مساله ای ضروری به حساب می آمده و دلیلی بر عفت و پاکدامنی او شمرده می شده است. در حال حاضر نیز اگر مسیحیان و یهودیان کتاب مقدس را به عنوان دلیل و حجت به حساب آورند و فرامین آن را غیز قابل نسخ بدانند، پایبندی به قانون حجاب از کتاب مقدس قابل استخراج خواهد بود. البته عده ای از اندیشمندان مسیحی و یهودی در صدد توجیه و تفسیر این مساله برآمده و شرایط فرهنگی موجود در غرب را، حاکم بر قانون حجاب می دانند.

توکل به معنای اعتماد و اتکا بر خدا و نیز واگذاری کارها و تفویض امور به خداوند است. مساله این است که: «تکلیف شخص متوکل چیست؟»؛ اگر معنای توکل واگذاری کارها به خدا به طور کلی باشد که خلاف عقل است، و اگر معنایش این باشد که متوکل به اسباب متمسک شود و به وسایل رو کند، پس تفاوت او با شخص غیر متوکل چه خواهد بود. ما در این نوشتار کوشیده ایم که به این سوال پاسخ داده و شبهه را رفع کنیم.

معنویت، از جمله واژگان پرکاربردی است که اندیشمندان عصر جدید به توضیح و تبیین آن همت گمارده اند و هر یک در تعریف آن، بیانی متمایز از دیگران دارد. از دیگر سو، عده ای از اندیشمندان، درصدد یافتن معنویت، در درون دین های تاریخی و سنتی هستند و گروه دیگر به مقوله ی معنویت، به عنوان مساله ای فرادینی نظر می کنند. آنچنان که در بخش اول مقاله ی «معنویت مسیحی» گذشت، مقاله-ی حاضر قصد آن دارد که به مقوله ی معنویت از منظر درون دینی و به طور خاص از دیدگاه مسیحیت بپردازد. اندیشمندان مسیحی نیز هر یک از زاویه ای به مساله پرداخته و در قالب نظام های الاهیاتی متعدد، مساله ی معنویت را مورد دقت و بررسی قرار داده اند. نظام های الاهیاتی چون «الاهیات سیستماتیک»، «الاهیات تاریخی»، «الاهیات دفاعی»، «الاهیات کاربردی» و «الاهیات انجیلی»، نظام های الاهیاتی رایجی هستند که در هریک از آنها، تعریفی متمایز و راهکاری ویژه برای رسیدن به معنویت پیشنهاد شده است. نوشته ی حاضر در صدد است که به معنویت مسیحی از منظر «الاهیات انجیلی» نظر افکنده و با بررسی کتاب مقدس، آن را تبیین و نقد نماید. معنویت مسیحی مبتنی بر کتاب مقدس را از دو منظر کاملا متمایز می توان جستجو کرد. نگاه مقدماتی عمومی و نگاه الاهیاتی. در بخش اول به نگاه مقدماتی عمومی پرداختیم و در این بخش به نگاه الاهیاتی خواهیم پرداخت. مفاهیم اساسی که در این بخش بررسی خواهند شد، عبارتند از: خالق شناسی، مسیح شناسی، روح القدس شناسی، کلیسا شناسی و آخرت شناسی، که هریک از آنها از منظر مسیحیان بررسی شده و نقد آن نیز از منظر اسلام، بیان می گردد.