نشریه خردنامه صدرا
پیاپی 68 (تابستان 1391)

دیدگاه ملاصدرا درباره ادراک غیر، حاصل مطالعه عمیق و نقد جدی آراء مشائین و اشراقیین بویژه ابن سینا و سهروردی است و فهم دقیق آن مستلزم توجه بیشتر به این نقدهاست، اهمیت نقادی های ملاصدرا از آنروست که تنها به لا یه های بیرونی و ظاهری یک اندیشه محدود نمیشود بلکه تا رسیدن به لا یه های درونی و مبانی اصلی ادامه می یابد و در صورت مخدوش بودن به وضع مبانی جدید منتهی میشود.
سهروردی ادراک غیر را اضافه میداند. ملاصدرا این نظریه را مورد انتقاد قرار داده، رد میکند؛ زیرا آن را مبتنی بر اصولی میداند که از نظر وی بهیچوجه قابل قبول نیستند. برخی از این اصول مهم عبارتند از: اصالت ماهیت و تشکیک در آن و نفی اتحاد عالم و معلوم. ملاصدرا نقطه مقابل این اصول را اثبات میکند و برخلا ف سهروردی تفسیر خود از ادراک غیر را براساس اعتقاد به اصالت وجود و تشکیک در آن و اتحاد عالم و معلوم استوار میسازد و از اینرو ادراک شیء را نه اضافه، بلکه حضور صورت آن نزد مدرک میداند، بگونه یی که آن صورت هیچ هویتی مستقل از مدرک ندارد تا بگوییم ادراک غیر اضافه یی میان مدرک و مدرک است.
بنظر نویسنده استدلا لهای ملاصدرا در رد قول به اضافه دارای استحکام کافی نیستند و قضاوت نهایی درباره صحت و سقم هر یک از این دو نظریه درباره ادراک غیر بستگی به صحت و سقم مبانی آنها دارد. پذیرش نظریه ملاصدرا به میزان قوت استدلا لهای او در انکار کثرت موجودات بستگی دارد؛ زیرا بدون این انکار نمیتوان قول به اضافه را رد و قول به اتحاد عالم با معلوم را اثبات کرد.

فیلسوفانی که روش علم را قیاس برهانی میدانند بلحاظ روش شناختی ناچارند گزاره های علوم را قضایای حملی موجب کلی ضروری بدانند و از سوی دیگر در علوم اغب قضایا دارای جهت فعلیت یا امکان هستند. این تعارض بوسیله ضرورت بتاته سهروردی قابل حل است و همین امر اهمیت نظریه وی و ملاصدرا را در تحویل قضایای علوم به گزاره های موجبه کلیه ضروریه مشخص میکند. البته دیدگاه ابن سینا در تفکیک میان ضرورت در نسبت محمول با موضوع و ضرورت در حکم برای حل معضل یادشده بلحاظ منطقی مردود است.

چیستی زیبایی از زمان سقراط تا امروز یکی از مسائل دشوار فلسفی بشمار آمده است. دانشمندان مسلمان نیز در برخی مباحث فلسفی و کلا می پیرامون «چیستی، اقسام و احکام زیبایی» سخن گفته اند که تدوین این نظریات گامی در جهت تولید زیبایی شناسی اسلا می است. واژه های «جمال»، «بها»، «زینت»، «حسن»، «نیکویی» و بندرت واژه «زیبایی» در متون عربی و فارسی برای زیبایی «حسی و غیرحسی»، «ظاهری و باطنی»بکار رفته است.
فارابی، ابن سینا، غزالی و سهروردی جمال و زیبایی را براساس «کمال» مفهوم سازی نموده اند و در همان حال که به زیبایی محسوس اعتراف دارند، زیبایی حقیقی را بر واجب الوجود اطلا ق میکنند. فارابی زیبایی حقیقی را همچنین بر افعال و اخلا ق و ملکات ارادی که منجر به سعادت نهایی میگردد، اطلا ق مینماید و در این موضع «حسن» و «جمال» و «کمال» را مترادف میداند. برخی متکلمان نیز یکی از معانی حسن را «کمال به مفهوم کمالا ت انسانی» میدانند.

از جمله قواعد فلسفی در باب علیت، قاعده معروف «الواحد» است که با اصل سنخیت علت و معلول و صدور کثرت از وحدت ارتباط تنگاتنگ دارد.
از نظر بسیاری از حکما مانند ابن سینا، این قاعده بدیهی تلقی شده، هرچند تنبی هاتی بر آن ارائه کرده اند. او قاعده الواحد را بطریق خلف اثبات کرده است. تقریر وی براساس یک حصر عقلی تنظیم شده، بگونه یی که پذیرش شقوق خلاف قاعده، به ترکیب و تکثر در ذات علت باز میگردد که این مسئله با موضوع قاعده که علت واحد و بسیط است، متناقض است.
در مقابل، متکلمان مسلمان (بویژه فخر رازی) با این قاعده مخالفت نموده و دلایل فیلسوفان را نقد کرده اند.
خواجه طوسی در پاسخ به اعتراضات فخر رازی بنحو کلی میگوید سلب شیئی از شیئی و اتصاف و قبول چیزی برای دیگری نیازمند دو طرف است و تنها با یک طرف واقع نمیشوند، اما صدور شیئی که موضوع قاعده الواحد است تنها با یک طرف (صرف وجود علت) تحقق می یابد. صدرالمتالهین سخن خواجه را جز در دو موضع صحیح میداند. علامه طباطبایی در داوری خویش در این دو موضع، سخن خواجه طوسی را میپذیرد.

از نظر وحی و فلسفه، نفس انسانی در عالم پس از مرگ تا قیامت (که برزخ نام دارد) تکامل می یابد. این نوشتار بدنبال یافتن پاسخ به این سوال است که با توجه به تجرد عالم برزخ از ماده، چگونه نفس میتواند در برزخ تکامل یابد و حال آنکه تکامل، نوعی حرکت است و درنتیجه نیازمند قوه و ماده. به این منظور پاسخهایی که در حکمت متعالیه ارائه شده است، مورد بررسی و نقد قرار گرفته و مشخص شده است که تنها با پاسخ امام خمینی(ره) میتوان موافقت کرد. در این مقاله علاوه بر این پاسخ، دو پاسخ ابتکاری دیگر نیز ارائه شده است.

ملاصدرا بواسطه مبانی هستی شناختی خویش در نظریه اصالت وجود، حقیقت حرکت را واقعیتی تدریجی و ذواطوار میداند که بجهت وجه خلا قیت نفس، اقسام صور نوعیه، فصول، اجناس و حرکات عرضی و جوهری از آن انتزاع میگردد. او در جهت تبیین شبهه فقدان موضوع حرکت جوهری، با وضع تفکیک دقیق بین ذهن و عین، تطور و اشتداد را مربوط به عالم خارج و مراتب وجودی میداند که طبیعتا باعث انعدام ذات و جوهر انتزاعی موجود نمیشود. اوج هنر ملاصدرا در مسئله اشتداد جوهری نفس انسانی در تلفیق آن با نظریه معرفت شناختی وحدت عاقل و معقول بچشم میخورد. وی بواسطه داشتن نگرش وجودی و کمالی به مقوله علم و آگاهی، اشتداد جوهری و توسع معرفتی نفس را بسان نردبان صعود آن از محدودیت و سطحی نگری به معرفت اطلا قی، ناب و مطابق با محاکیات حسی، خیالی و عقلی لحاظ کرده است. ملاصدرا معتقد است مادامی که نفس واجد جنبه نقص و بعد وجودی از عوالم غیب و مثال باشد، شهودی مبهم و بعید را تحصیل میکند که بجهت وحدت حقیقه و رقیقه علت و معلول، این ادراکات مبهم قابلیت انطباق بر معالیل جزئی و حسی را مییابند.

دغدغه معنا بخشیدن به زندگی برخاسته از دو جنبه اساسی در وجود آدمی است: آگاهی و اختیار. واژه معنا در پرسش از معنای زندگی، سه معنا را افاده میکند: هدف زندگی، ارزش زندگی و فایده و کارکرد زندگی. مراد از واژه زندگی هم حیات آدمی است، آنجا که مختص به انسان و متعالی از حیوان است. معناداری زندگی با نظریه ها و رویکردهای گوناگونی بیان شده که در این میان دو دسته نظریات طبیعت گرا و خدامحور مهمترین رهیافتها محسوب میشود. در اندیشه فیلسوفان اسلامی، بویژه ملاصدرا، معنای زندگی با رویکرد خدامحور تبیین میشود. در این دیدگاه خداوند بنیاد و اساس و شرط ضروری معناداری زندگی است. بر این اساس و با توجه به اصل حرکت جوهری در اندیشه ملاصدرا، نفس آدمی میتواند به کمال و معنای زندگی دست یابد. در تفکر ملاصدرا خداوند یگانه منبع معناست و برخلاف برخی طبیعت انگاران، هیچیک از شرایط و اوضاع طبیعی (مانند وقوع شرور) نمیتواند در تعارض با این منبع و سرچشمه معنا قرار بگیرد.
هدف این نوشتار پاسخ به پرسش معنای زندگی و نشان دادن سرچشمه بودن خداوند بعنوان یگانه بنیاد و مبدا معناداری در اندیشه ملاصدراست.